Πολυπολιτισμός: Ο πειρασμός του αυταρχισμού μιας «φωτισμένης Δεσποτείας».

[Συνέντευξη του Ματιέ Μποκ-Κοτέ, διδάκτορα κοινωνιολογίας, καθηγητή της Σχολής Ανώτερων Εμπορικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο του Μόντρεαλ, στο Αλεξάντρ Ντεβέκιο, με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του νέου βιβλίου του, με τίτλο: «Ο πολυπολιτισμός ως πολιτική θρησκεία»]

Η διείσδυση της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας, την οποία καταγγέλλετε στο βιβλίο σας, είναι στη Γαλλία το ίδιο ισχυρή όσο και στις χώρες της Αμερικής;
Ο πολυπολιτισμός έχει ένα ιδιαίτερο πρόσωπο στον Καναδά. Στον Καναδά, ο πολυπολιτισμός εισήχθη στο Σύνταγμα του 1982, και επιβλήθηκε στο Κεμπέκ, το οποίο ποτέ δεν τον ενέκρινε. Ιστορικά χρησιμοποιήθηκε για να εξαφανίσει τους κατοίκους του Κεμπέκ σε μια ποικιλομορφία, η οποία του στερούσε το καθεστώς του ιδρυτικού έθνους. Ο Πιέρ Τρυντώ, ο πατέρας του Τζάστιν Τρυντώ, ήταν εχθρικός στο έπακρο με τον λαό του Κεμπέκ, τον λαό του, για τον οποίο πίστευε ότι διακατέχεται από ένα οπισθοδρομικό εθνικό πειρασμό. Αυτό ήταν λάθος, αλλά αποτελούσε βαθειά του πεποίθηση και ήθελε να αφοπλίσει πολιτικά το Κεμπέκ και να του στερήσει την αξίωσή του ως συστατικού έθνους.
Στην ιστορία του Καναδά είμαστε ένας από τους δύο ιδρυτικούς λαούς. Με τον κρατικό πολυπολιτισμό, μας μεταμόρφωσαν σε μια, μεταξύ άλλων, απόχρωση ταυτότητας του καναδικού συνόλου. Πρέπει να θυμίσουμε τις λησμονημένες απαρχές του καναδικού πολυπολιτισμού σε αυτούς που εξιδανικεύουν μια χώρα η οποία εργάστηκε για να απομονώσει το γαλλικό τμήμα της.
Ο ορισμός μου για τον πολυπολιτισμό ξεπερνάει το καναδικό πλαίσιο: πρόκειται για μια ιδεολογία που στηρίζεται στην αντιστροφή του καθήκοντος της ένταξης. Παραδοσιακά, ο μετανάστης προσδοκούσε να αποκτήσει τις συνήθειες της χώρας υποδοχής και να μάθει να συνδιαλέγεται μαζί της. Τώρα είναι η χώρα υποδοχής που πρέπει να μετασχηματιστεί για να προσαρμόσει τη διαφορετικότητα. Η εθνική κουλτούρα χάνει το καθεστώς της: δεν είναι πλέον παρά ένας κοινοτισμός μεταξύ άλλων. Θα πρέπει εντούτοις να βρει το ηθικό μεγαλείο να διαλυθεί για να εξιλεωθεί από τις προγενέστερες αμαρτίες κατά της διαφορετικότητας.
Σύμπλευση Δεξιάς και Αριστεράς
Στη Γαλλία, ο πολυπολιτισμός δείχνει λιγότερο επιθετικός…
Επικρατεί στην κοινή αντίληψη αλλά δεν διεκδικείται αναγκαστικά από τις ελίτ, που συντηρούν, μέσα από την αναφορά στις δημοκρατικές αξίες, το ιδανικό ενός έθνους υπέροχου στη διαφορετικότητά του. Γνωρίζουμε καλά ότι η πραγματικότητα είναι άλλη και ότι η δημοκρατική αναφορά σταδιακά, τριάντα χρόνια τώρα, αποσαρκώνεται και αδειάζει από την εθνική της ουσία.
Όντως, η Γαλλία αποτελεί μια τραγική εμπειρία του πολυπολιτισμού. Διαλύεται, αποσυντίθεται κάτω από τα μάτια μας. Και οι περισσότεροι συνομιλητές μου μου εξομολογούνται ότι έχουν μια τρομερά πεσιμιστική άποψη για το μέλλον της χώρας τους. Και προσθέτω με λύπη ότι είναι πολλοί αυτοί στη Γαλλία που, όταν η χώρα τους δέχεται επίθεση, πιστεύουν ότι αυτή είναι υπεύθυνη για το κακό που τους βρήκε, σαν να έχουν εσωτερικοποιήσει πλήρως τον δυτικό μετανοητικό λόγο, που ωθεί τα έθνη μας να αυτομαστιγώνονται σε κάθε περίπτωση.
Ο πολυπολιτισμός επιβλήθηκε στη Γαλλία από μια αριστερά, όταν άρχισε το πέρασμα από τον σοσιαλισμό στον αντιρατσισμό, στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Μέχρι τη στρατηγική Terra Nova το 2012 μιλούσε όλο και λιγότερο τη γλώσσα του έθνους, λες και αυτό ήταν μια ιδεολογική επινόηση στην υπηρεσία μιας  τυραννικής πλειονότητας που ποθούσε να συντρίψει τις μειονότητες.
Επιβλήθηκε επίσης με τη βοήθεια των ευρωπαϊκών θεσμών, οι οποίοι είναι τρομερές μηχανές αποεθνοποίησης των ευρωπαϊκών λαών.
Πάντα πρόθυμη άλλωστε η δεξιά να δίνει εγγυήσεις προοδευτικότητας, εγκατέλειψε αργά- αργά και το έθνος, ή τουλάχιστο αρκέστηκε να το ορίζει με τρόπο μινιμαλιστικό, αφαιρώντας του την ιστορία για να κρατήσει μόνο τις περίφημες δημοκρατικές αξίες.
Ο πολυπολιτισμός είναι η κυρίαρχη ιδεολογική δυναμική της εποχής μας, στη βόρεια Αμερική όπως και στη δυτική Ευρώπη. Στις ελίτ, προκαλεί τον ίδιο μακάριο θαυμασμό ή το ίδιο αγωνιστικό πάθος. Προτείνει πάντα την ίδια διαπίστωση: οι κοινωνίες μας είναι πλασμένες με στερεότυπα και προκαταλήψεις, είναι κλεισμένες στη διαφορά και πρέπει να μυηθούν στη διαφορετικότητα για να αναγεννηθούν επιτέλους, εξαγνισμένες από την κακή τους πλευρά, κεκαθαρμένες από τα εγκλήματά τους. Για να χρησιμοποιήσω τα λόγια κάποιου άλλου, ο πολυπολιτισμός εμφανίζεται ως ο αξεπέραστος ορίζοντας της εποχής μας και ως το μόνο δυνατό πρόσωπο της δημοκρατίας μας. Για την ευρωπαϊκή γενικότερα αριστερά, ο πολυπολιτισμός αποτελεί την καρδιά του πολιτικού και ιδεολογικού της προγράμματος.
Μια άλλη παρατήρηση: ο πολυπολιτισμός βρίσκεται παντού σε κρίση, επειδή διαπιστώνουμε ότι μια κοινωνία υπερβολικά ετερογενής, η οποία δεν διαθέτει πλέον κοινή κουλτούρα αγκυρωμένη στην ιστορία και η οποία άλλωστε, παραιτείται από το να παράγει κάτι κοινό, είναι καταδικασμένη να εισέλθει σε κρίση και να αποσυντεθεί. Όταν νομιμοποιούμε τις πλέον παράλογες εθνοθρησκευτικές διεκδικήσεις στο όνομα του δικαιώματος στη διαφορά, δημιουργούμε τις συνθήκες μιας σοβαρής κοινωνικής αποσύνθεσης.
Αλλά, μπροστά σε αυτή την κρίση, ο πολυπολιτισμός, αντί να διορθωθεί, αντί να υποχωρήσει, ριζοσπαστικοποιείται σε απίστευτο βαθμό. Για τους εγκωμιαστές του, αν ο πολυπολιτισμός δεν λειτουργεί, είναι γιατί προβάλλουμε υπερβολική αντίσταση, είναι γιατί τα ιστορικά έθνη, αρνούμενα να τον δεχθούν, τον εμποδίζουν να μεταμορφώσει προς το καλύτερο τις κοινωνίες μας, σύμφωνα με τους όρους της διαφοροποιητικής υπόσχεσης.
Χρειάζεται λοιπόν να επανεκπαιδεύσουν τους λαούς για να μετατρέψουν την ταυτότητά τους και να τους αναγκάσουν να συναινέσουν σε αυτό το καινούριο πρότυπο: προσπαθούν, με το σχολείο, να κατασκευάσουν ένα καινούριο λαό, που θα έχει εσωτερικοποιήσει πλήρως την διαφοροποιητική απαίτηση. Θα προσπαθήσουν να ενοχοποιήσουν τους λαούς για να τους ωθήσουν τελικά να υποχωρήσουν στην διαφοροποιητική ουτοπία. Πρόκειται για τον αυταρχικό πειρασμό του πολυπολιτισμού που επιχειρείται από αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε μια μορφή δεσποτισμού που θέλει να λέγεται φωτισμένος.
Η σύζευξη μαρξισμού και αντικουλτούρας
Όπως ορίζετε τον πολυπολιτισμό, φαίνεται ως δημιούργημα του Φρανκεστάιν του μαρξισμού. Αλλά αυτή η ιδεολογία γεννήθηκε στις αγγλοσαξωνικές χώρες της φιλελεύθερης κουλτούρας. Δεν είναι παράδοξο;
Θα αποσαφηνίσω. Ο πολυπολιτισμός ως ιδεολογία αναπτύχθηκε στην καρδιά των αγώνων και αμφισβητήσεων που χαρακτήριζαν τους ριζοσπάστες του ’60 και του ’70 και τράφηκε με ιδεολογικές αναφορές και από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Άλλωστε, μεγάλοι Γάλλοι λόγιοι έπαιξαν σοβαρό ρόλο στη διαμόρφωση αυτής της ιδεολογίας, που γεννήθηκε από τη διασταύρωση ενός μαρξισμού σε αποσύνθεση και των διεκδικήσεων της αντικουλτούρας. Ο Μισέλ Φουκώ και ο Αλαίν Τουραίν, για παράδειγμα, έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην συνολική διαμόρφωση της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας. Πράγματι, θα έλεγα ότι η κρίση του προοδευτισμού χτύπησε όλα τα κινήματα της αριστεράς στη Δύση. Ένα είναι βέβαιο, δεν πρέπει να θεωρούμε την πολυπολιτισμική ιδεολογία ως απλή παγκοσμιοποιημένη έκφραση της αμερικανικής αυτοκρατορίας. Είναι μια υπερβολικά απλουστευτική ερμηνεία στην οποία δεν πρέπει να υποκύψουμε.
Στη Γαλλία, χώρα από παλιά του ιακωβινισμού, ο πολυπολιτισμός αμφισβητείται παρά τη μεταστροφή της πλειονότητας των ελίτ μας…
Αμφισβητείται παντού, είναι αυτονόητο ότι αμφισβητείται στο Κεμπέκ, στη Μεγάλη Βρετανία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, στη Γαλλία. Κατά βάθος, η άρνηση του πολυπολιτισμού στηρίζεται στην άρνηση αποστέρησης της πατρίδας μας και στην άρνηση να δούμε τον εθνικό μας πολιτισμό να μετατρέπεται σε μια ταυτότητα μεταξύ άλλων, μέσα σε ένα μωσαϊκό πολιτικών δικαιωμάτων. Θα ήταν όμως απερίσκεπτο να γίνει ο γαλλικός πολιτισμός ζήτημα επιλογής στο έδαφός του, με ορισμένους να τον διεκδικούν και άλλους όχι και όλους να ζουν σε μια ψευδοαρμονία που οι επιτήδειοι προπαγανδιστές θα ονομάζουν συμβίωση.
Το δράμα αυτής της αμφισβήτησης είναι ότι συχνά έχει αναστολές, δυσφημείται ή ενοχοποιείται. Η απλή επιβεβαίωση του εθνικού συναισθήματος εμφανίστηκε ως ξενοφοβία περισσότερο ή λιγότερο ομολογουμένη, την οποία έπρεπε να πολεμήσουμε με κάθε δυνατό τρόπο. Είναι και ο πολλαπλασιασμός της φοβίας στο λόγο των μέσων ενημέρωσης, που μετέτρεψε το δημόσιο διάλογο σε προθάλαμο ψυχιατρείου: θέλουν να αποκλείσουν από τη σφαίρα της δημοκρατικής αξιοπρέπειας αυτούς που είναι προσηλωμένοι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στο Έθνος– κράτος.
Δεν θα βγούμε από την ηγεμονία του πολυπολιτισμού χωρίς να επιβεβαιώσουμε και πάλι την νομιμότητα της εθνικής αναφοράς, χωρίς να απονείμουμε και πάλι τα εύσημα σε έναν πατριωτισμό εδραίο και χωρίς συμπλέγματα.
Aπό τον Ιανουάριο του 2015 η συζήτηση για το Ισλάμ διαιρεί βαθειά η Γαλλία. Αυτό το ζήτημα απασχολεί το ίδιο έντονα και τις χώρες της Βόρειας Αμερικής;
Ας γενικεύσουμε λίγο το λόγο: παντού στη Δύση, το ζήτημα του Ισλάμ αναγκάζει τις χώρες να θέσουν δυο βασικά ερωτήματα: τι έχουμε δικό μας, πέρα από την μοναδική αναφορά μας στα δικαιώματα του ανθρώπου, και πώς θα εντάξουμε έναν πληθυσμό πολιτισμικά πολύ απομακρυσμένο από τα βασικά σημεία αναφοράς που συνιστούν τον κοινό κόσμο της Δύσης;
Αυτό αναγκάζει τελικά, και αυτό με τρόπο εντυπωσιακό, πολλούς να ανακαλύπτουν την ξεχασμένη χριστιανική πλευρά του πολιτισμού μας. Όχι ως μια αγωνιστική ομολογιακή ταυτότητα προφανώς, αλλά πολύ απλά με τη μορφή μιας συνειδητοποίησης των ριζών μας.
Οι μουσουλμάνοι οι οποίοι έρχονται στη Δύση οφείλουν να δεχθούν ότι έρχονται σε έναν πολιτισμό που για μεγάλο διάστημα ήταν ο χριστιανικός κόσμος και, σε συμβολικό επίπεδο, η χριστιανική κληρονομιά διατηρεί μια φυσιολογική και νόμιμη πρωτοκαθεδρία. Αυτό δεν σημαίνει προφανώς ότι πρέπει να καταφύγουμε στην ομολογιακή σύγκρουση ή στον πόλεμο των θρησκειών: αυτό θα ήταν καταστροφικό. Με απλά λόγια, το ζήτημα του Ισλάμ μας ωθεί να ανακαλύψουμε ξεχασμένα τμήματα της ταυτότητάς μας.
Ντε Γκωλ και Σολζενίτσιν
Ο ισλαμισμός και οι ηγεμονικές του διεκδικήσεις δεν είναι τελικά ασύμβατoς με τον πολυπολιτισμό, ο οποίος προϋποθέτει τη «συμβίωση»;
Ο ισλαμισμός έχει σίγουρα μια στρατηγική εξυπνάδα: επιμένει στα δικαιώματα που υιοθέτησαν οι δυτικές κοινωνίες για να τα στρέψει εναντίον τους. Εμφανίζεται ως μια ταυτότητα ανάμεσα σε άλλες μέσα σε μια πλουραλιστική κοινωνία: απαιτεί να εντάσσεται στη λογική του πολυπολιτισμού, κάτω από τον οποίο κρύβει τις διεκδικήσεις του. Χρησιμοποιεί προς όφελός του τα ανθρώπινα δικαιώματα στην επιδίωξή του να εγκαταστήσει στις δυτικές κοινωνίες ένα ριζοσπαστικό Ισλάμ και κατορθώνει να το πετύχει προβάλλοντας τις ίδιες τις αρχές μας. Εμφανίζεται ως μία ταυτότητα ανάμεσα στις άλλες και απαιτεί να την προσαρμόσουμε, διαφορετικά θα εμφανιστεί ως θύμα διακρίσεων. Είναι πολύ έξυπνος. Έτσι προχωρεί, κερδίζει έδαφος και εμείς υποχωρούμε μπροστά του. Μπροστά του είμαστε ηθικά άοπλοι.
Θα πρέπει ωστόσο να ενθυμούμαστε, στο μέτρο του δυνατού, ότι όταν χωρίζεται η φιλελεύθερη δημοκρατία από τα ιστορικά και πολιτισμικά της στοιχεία, θρυμματίζεται, αποσυντίθεται. Αποσαρκωμένη και αποεθνοποιημένη, η δημοκρατία εύκολα αφήνεται να χειραγωγείται από τους διακηρυγμένους εχθρούς της. Άλλωστε, οι δυτικές χώρες κατόρθωσαν να αντιμετωπίσουν νικηφόρα τον ολοκληρωτισμό κατά τον 20ό αιώνα όχι μόνο στο όνομα των δικαιωμάτων του ανθρώπου αλλά και μιας συγκεκριμένης ιδέας του πολιτισμού μας. Από τον στρατηγό Ντε Γκώλ μέχρι τον Τσώρτσιλ και τον Σολζενίτσιν, η υπεράσπιση της δημοκρατίας δεν περιορίστηκε στην υπεράσπιση της τυπικής της μορφής, αλλά συνοδευόταν από την υπεράσπιση του πολιτισμού του οποίου αποτελούσε την πλέον ολοκληρωμένη μορφή.
Aπάντηση λίγο αφηρημένη, θα μου πείτε. Όχι αναγκαστικά: επειδή προσεγγίζουμε πάντοτε τα πολιτικά προβλήματα με βάση μια συγκεκριμένη ιδέα για τον άνθρωπο. Αν θεωρήσουμε τον άνθρωπο κληρονόμο, θα δυσπιστούμε απέναντι στην ενοχοποιητική εκ νέου συγγραφή της ιστορίας η οποία κυριαρχεί σήμερα στoν κρατικό μηχανισμό των δυτικών κοινωνιών.
Δεν μπορούμε να προβάλουμε σοβαρή αντίσταση στον πολυπολιτισμό παρά μόνο αν αναλάβουμε πλήρως την ιστορική μας ταυτότητα, γεγονός που θα μας επιτρέψει να αντισταθούμε στην ενοχοποιητική και εξουθενωτική ρητορεία. Κάθε χώρα πρέπει να ανακαλύψει τη δική της ιστορική κληρονομιά και να παύσει να πιστεύει ότι επιβεβαιώνοντάς την, υιοθετεί αναπότρεπτα τη λογική των διακρίσεων σε βάρος του Αλλου ή του μειονοτικού. Αυτή η αναδιάταξη δεν θα περάσει σε λίγα χρόνια. Θα είναι έργο μιας γενιάς.
Ενδέχεται τελικά ο πολυπολιτισμός να πετύχει το παλιό μαρξιστικό όνειρο της παγκόσμιας επανάστασης;
Τουλάχιστο, εγγράφεται στην μεγάλη ιστορία του ριζοσπαστικού προοδευτισμού και ως φορέας της ελπίδας για μια ανθρωπότητα συμφιλιωμένη, απαλλαγμένη από τις βαθειές διαφορές της, στην οποία οι ταυτότητες θα μπορούσαν να κυκλοφορούν ελεύθερες και χωρίς εμπόδια μέσα σε ένα πολυποίκιλο παράδεισο. Aυτό μας το παρουσιάζουν ως μία υπέροχη υπόσχεση: στην πραγματικότητα, θα πρόκειται για ένα κόσμο που θα είχε υποστεί ένα τρομερό ξερίζωμα, όπου ο άνθρωπος θα έμενε χωρίς αγκυροβόλημα και χωρίς την ίδια τη δυνατότητα να ριζώσει. Ο άνθρωπος χωρίς ιστορία, χωρίς πολιτισμό, χωρίς παιδεία, χωρίς οικογένεια και χωρίς πατρίδα δεν είναι ελεύθερος: είναι γυμνός και καταδικασμένος στην απελπισία.
Με αυτή την έννοια, ο πολυπολιτισμός δεν μπορεί να κερδίσει: αποδοκιμάζεται από την πραγματικότητα, από τη σταθερότητα της αυθεντικής διαφοροποίησης του κόσμου. Στην καλύτερη περίπτωση προωθεί μια τεχνητή κοινωνία καρτ-ποστάλ και στη χειρότερη, την αποσύνθεση του πολιτικού σώματος και την κοινωνική σύγκρουση. Και κάθε φορά βρίσκεται μπροστά σε έναν πραγματικό αυταρχικό πειρασμό. Αλλά ενδέχεται να χάσουμε όλοι μας προκαλώντας τον θρυμματισμό των εθνικών μας ταυτοτήτων, αποδομώντας την νομιμότητά τους, δυναμιτίζοντας τα ιστορικά τους θεμέλια.