Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*
Η ραγδαία πρόοδος σε όλους σχεδόν τους τομείς της τεχνολογίας, αλλά ειδικά στην πληροφορική, το διαδίκτυο και γενικά τα ηλεκτρονικά συστήματα αλλάζει το πρόσωπο της παγκόσμιας οικονομίας και τις ζωές μας.
Παρά την κρίση εμπιστοσύνης που έχει ξεσπάσει το τελευταίο καιρό από το σκάνδαλο της Cambridge Analytica και τις αποκαλύψεις για την συνέργεια εταιριών με μυστικές υπηρεσίες, τα social media έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της ιδιωτικής και δημόσιας ζωής. Τα παραδοσιακά ΜΜΕ δέχονται ευθεία αμφισβήτηση από ηλεκτρονικές πηγές γνώμης και ενημέρωσης, τα κρυπτο-νομίσματα όπως το Bitcoin δημιουργούν πολλά υποσχόμενα παράλληλα οικονομικά δίκτυα, ενώ η τεχνολογία μεταφοράς δεδομένων blockchain φιλοδοξεί να αλλάξει εκ βάθρων τον τρόπο που λειτουργεί το διαδίκτυο και κάθε είδος υπηρεσιών.
Τα τελευταία χρόνια ο μετασχηματισμός της κοινωνίας μας σε ηλεκτρονικά δικτυωμένη έχει ενθαρρύνει μία τάση αποκέντρωσης. Έχουμε πολύ μεγάλη ευχέρεια να αποφύγουμε τους ανθρώπους, τις ειδήσεις και τα προϊόντα που θέλουμε και να επιλέγουμε αυτά που προτιμούμε. Εκατοντάδες ιστοσελίδες ειδήσεων παρακάμπτουν το παλαιό ολιγοπώλιο των παραδοσιακών τηλεοπτικών σταθμών και εφημερίδων, ερασιτεχνικά ραδιόφωνα ή εκπομπές στο YouTube γίνονται υπολογίσιμοι διαμορφωτές συνειδήσεων. Ακόμη και η κοινωνικοποίηση αλλάζει, με πολλές γνωριμίες, φιλίες και σχέσεις να ξεκινούν από τα social media, σπάζοντας τους φραγμούς του χώρου και του ανθρωπίνου περιγύρου. Κάθε χρήστης προσαρμόζει την αρχική του σελίδα και ολόκληρο το κοινωνικό του περιβάλλον με βάση τα γούστα του στην πολιτική, τον αθλητισμό, την αισθητική, τα παιχνίδια, τη μουσική κ.α. Οι υποκουλτούρες, παρ’ ότι σχετικά παλαιό φαινόμενο, σήμερα ανθούν περισσότερο από ποτέ, αφού υπάρχουν διαδικτυακές κοινότητες και άφθονο υλικό για οποιοδήποτε ενδιαφέρον ή κατηγορία ανθρώπων. Αυτό δίνει πρωτοφανή ελευθερία και «χαλαρώνει» τον έλεγχο του παλαιού πολιτικού-επικοινωναικού κατεστημένου στις ανθρώπινες συνειδήσεις. Παρ’ ότι το διαθέσιμο κεφάλαιο (για ποιότητα παραγωγής και διαφήμιση) έχει σημασία, πλέον το πρωτότυπο και αντισυμβατικό περιεχόμενο μπορεί να διαδοθεί ευκολότερα και γρηγορότερα. Από την άλλη αυτή η διαδικασία έχει κατηγορηθεί πως βλάπτει την κοινωνική συνοχή και κατακερματίζει την κοινωνία, αφού πλέον υπάρχουν όλο και λιγότερα κοινά σημεία αναφοράς που μας ενώουν και διευκολύνουν το διάλογο μεταξύ διαφορετικών πλευρών. Ο πολιτικός διάλογος γίνεται ολοένα και τοξικότερος. Η ψηφιακή εποχή είναι και εποχή πόλωσης και μοναξιάς, αφού σε συνδυασμό με την παράλληλη παρακμή παραδοσιακών κοινοτήτων και τρόπων ή τόπων διαπροσωπικής επαφής, η εξατομίκευση εύκολα γίνεται περιχαράκωση και απομόνωση. Οι ορίζοντες μας εναλλάξ στενεύουν και διευρύνονται.
Την ίδια στιγμή αναπτύσσονται δυνάμεις που κάνουν τις παγκόσμιες επικοινωνίες και γενικά τον κόσμο του διαδικτύου όλο και πιο συγκεντρωτικό. Εταιρίες-κολοσσοί απλώνουν τις δραστηριότητες τους σε κάθε τομέα, πνίγοντας τον ανταγωνισμό. Στον «πραγματικό κόσμο» η Air BnB έχει γίνει η μεγαλύτερη ξενοδοχειακή εταιρία, ανεβάζοντας τις τιμές των ενοικίων παγκοσμίως (δίνοντας παράλληλα την ευκαιρία σε ιδιοκτήτες να συμπληρώσουν το εισόδημα τους). Από την Ελλάδα γνωρίζουμε τον ενθουσιασμό αλλά και τις αντιδράσεις που φέρνει η εξάπλωση των ταξί της Uber. Όλα αυτά αποτελούν προέκταση της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, όμως εδώ θα επικεντρωθούμε στο χώρο του διαδικτύου. Προφανέστερο παράδειγμα είναι η Google, η οποία όχι μόνο έχει τη μακράν δημοφιλέστερη μηχανή αναζήτησης και το πλέον προτιμώμενο σύστημα ταχυδρομείου, αλλά έχει προσαρτήσει το Youtube, το Blogger και άλλες εφαρμογές. Η Amazon δεν πουλάει μόνο βιβλία και πάσης φύσεως προϊόντα, αλλά και τρόφιμα. Το Facebook υπερέχει σαρωτικά απέναντι σε κάθε άλλο social medium, με ένα τεράστιο μέρος των ειδήσεων, της εμπορικής διαφήμισης και κάθε διαδικτυακής δημιουργίας να διαδίδεται μέσα από αυτό. Οι μεγάλες εταιρίες όχι μόνο έχουν επανειλημμένα αποδειχθεί ανάξιες της εμπιστοσύνης των προσωπικών δεδομένων των χρηστών, αλλά παίζουν αυξανόμενο πολιτικό ρόλο, ρυθμίζοντας τον αλγόρθμο τους για να προβάλει περισσότερο τον τάδε πολιτικό ή την δείνα εκδοχή των ειδήσεων. Οι διαγραφές αναρτήσεων και λογαριασμών από το Twitter και η απαγόρευση βίντεο από το Youtube έχουν δριμύτατα κατηγορηθεί πως συνιστούν λογοκρισία.
Αυτός ο συγκεντρωτισμός δημιουργεί κινδύνους. Διότι ο καθένας μπορεί να επιλέξει άλλο browser, μηχανή αναζήτησης, πάροχο ταχυδρομείου κ.α., υπάρχουν αρκετές αξιόπιστες εναλλακτικές. Όμως αν κάποιον τον «πετάξει έξω» το Facebook, το Twitter ή το Youtube, έχει πλέον αποκλειστεί από τη δημόσια σφαίρα, έχει γίνει ουσιαστικά φιμωμένος και αόρατος. Όταν τόσες λίγες εταιρίες ελέγχουν τόσο ολοκληρωτικά το διαδίκτυο (τη νέα Αγορά των ιδεών, ειδήσεων και προϊόντων), η πολυφωνία και η ποικιλομορφία, δύο χαρακτηριστικά που εξ αρχής έκαναν τον κυβερνοχώρο τόσο συναρπαστικό και τόσο πρωτοποριακό, απειλούνται σοβαρά. Ο παραμερισμός των μικροτέρων παικτών και η διάβρωση των ενδιαμέσων μορφών οργάνωσης και επικοινωνίας (τόσο στον φυσικό όσο και στον ηλεκτρονικό κόσμο) δημιουργεί ένα μεγάλο κενό ανάμεσα στους χρήστες-πολίτες-καταναλωτές και τους γίγαντες του internet, οι οποίοι βρίσκονται σε αγαστή συνεργασία με το λοιπό μεγάλο κεφάλαιο και τις κυβερνήσεις. Από το πάλαι ποτέ ελεύθερο σύνορο, το διαδίκτυο εκπίπτει σε ένα χώρο αυστηρά ελεγχόμενα, αστυνομευόμενο και παρακολουθούμενο, με δισεκατομμύρια εξ ημών να έχουμε οικειοθελώς και αβασανίστως παραδώσει το σύνολο σχεδόν των πληροφοριών της ζωής τους στην ελεύθερη διάθεση υπαλλήλων, διαφημιστών και κυβερνητικών οργάνων. Επιπλέον, η μαζική, χαμηλής ποιότητος κουλτούρα διεισδύει και εκείνη στις δημοφιλείς πλατφόρμες και συντηρεί (ή και επιβαρύνει) την τρέχουσα κατάσταση με τις ανούσιες, εναλλασσόμενες μόδες, την αποχαύνωση, την προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση. Ο ακραίος ατομικισμός που περιγράφηκε παραπάνω αθροίζεται σε μία αγελαία μαζοποίηση.
Απέναντι σε αυτές τις αλλαγές, τα παράδοξα και τις σχιζοφρενικές αντιφάσεις, το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου έχει πλήρη άγνοια, ενώ οι επαΐοντες μόλις που αρχίζουν να κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Μεταξύ πλήρους κοινωνικού κατακερματισμού και ισοπεδωτικής μονομορφοποίησης, χαώδους πλουραλισμού απόψεων και αυτολογοκρισίας, το διαδίκτυο λειτουργεί ως μικρο- και μακρογραφία της κοινωνίας και του πολιτισμού μας, ενώ ακροβατεί μεταξύ του κατωφλιού της χρυσής εποχής και του χείλους του γκρεμού. Στην ακραία μεταβατική εποχή μας οι εξελίξεις στην «κοινωνία των δικτυωμένων» μπορούν να λειτουργήσουν ως το «καναρίνι στο ανθρακωρυχείο», που θα δώσει τα πρώτα σημάδια των νέων ευκαιριών ή των επερχομένων κρίσεων.
* φοιτητής διεθνών, ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.gr)
Πρώτη δημοσίευση: Geopolitics & Daily News 27-3-2018