Σημειώσεις από το βιβλίο του Γάλλου ιστορικού Fernand Braudel (1902-1985) «Η Γραμματική των Πολιτιμών”, του 1963. Το βιβλίο εκδόθηκε στα ελληνικά το 2001 από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Προηγούμενο κείμενο: Τι σημαίνει πολιτισμός; Σημειώσεις από το έργο του Fernand Braudel
Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*
Ο κόσμος και πολιτισμός του Ισλάμ
Όσα διδάσκει η Ιστορία
Το Ισλάμ είναι ένας «επικαθήμενος» πολιτισμός (παράγωγος, δευτερογενής): όπως ο χριστιανισμός κληρονόμησε τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, της οποίας αποτελεί προέκταση, έτσι και το Ισλάμ, στα πρώτα του βήματα, θα προσοικειωθεί την Εγγύς Ανατολή, ένα από τα αρχαιότερα σταυροδρόμια πολιτισμών, ανθρώπων και λαών.
Προσλαμβάνει τον ιουδαιοχριστιανικό μονοθεϊσμό και τον καθημερινό πολιτισμό της Μέσης Ανατολής (ενδυμασία, χαιρετισμοί, αρχιτεκτονική, γαστρονομία, έθιμα, ήθη).
Η Εγγύς Ανατολή κατά την έλευση του Ισλάμ μαστιζόταν από τη διαπάλη του ελληνικού με το ασιατικό στοιχείο και θρησκευτικές διαιρέσεις. Το κλίμα για την αραβική εξάπλωση και τον εξισλαμισμό ήταν ευνοϊκό.
Η ταχύτατη κατάκτηση ήταν η κατάληξη της βραδείας υποβάθμισης της Εγγύς Ανατολής-ισλαμική εξάπλωση ως αποαποικιοποίηση. Αναζωογόνηση και επανενεργοποίηση του αρχαίου ανατολικού πολιτισμού.
Η ύπαρξη και η ανυπαρξία πόλεων είχε σημαντική επιρροή στην ανάπτυξη του Ισλάμ. Ο Μωάμεθ αναπτύσσει τη θρησκεία του στη Μέκκα και την Αιθρίβη (Μεδίνα) και καυτηριάζει τον τρόπο ζωής των νομάδων της ερήμου. Όπως και στον πρώιμο χριστιανισμό, η πόλη είναι το κέντρο της πίστεως και η ύπαιθρος με τους χωριάτες (pagani) τόπος απιστίας.
Εν τέλει όμως οι νομάδες Βεδουίνοι θα εξισλαμιστούν και με τη ζωτικότητα και ανθεκτικότητα τους θα οδηγήσουν στις μεγάλες κατακτήσεις. Το Ισλάμ έχει μακρά ιστορία αφομοίωσης και εκπολιτισμού βαρβαρικών λαών, οι οποίοι κάθε φορά το αναζωογονούσαν και του έδιναν νέες δυνάμεις: Βεδουίνοι, Βέρβεροι Τούρκοι, Μαμελούκοι.
Όσα διδάσκει η Γεωγραφία
Το Ισλάμ ξεκινά από την έρημο, οι κατακτήσεις του όμως το οδηγούν στον έλεγχο εκτεταμένων ακτών της Μεσογείου και του Ινδικού ωκεανού. Η μουσουλμανική θαλασσοκρατία θα οδηγήσει στην ανάπτυξη του εμπορίου και μεγάλων πόλεων. Μετά τους πρώτους αιώνες κυριαρχίας (7-9ος) και εξάπλωσης, το Βυζάντιο, οι Ιταλοί και οι Σταυροφόροι θα αντεπιτεθούν και θα αφαιρέσουν από τους Άραβες τα σκήπτρα των θαλασσών (10-13ος). Οι μουσουλμάνοι θα διώξουν τους Βυζαντινούς και τους Σταυροφόρους από την Ασία, αλλά δεν θα ξανακερδίσουν τη Μεσόγειο. Πρόσκαιρα οι Οθωμανοί ανέπτυξαν απειλητικό στόλο αλλά και αυτοί αναχαιτίστηκαν (Ναύπακτος 1571).
«Το Ισλάμ είναι η έρημος», για την ακρίβεια σύνολο ερήμων που περιστοιχίζεται από δύο θάλασσες (Μεσόγειος, Ινδικός) και τρεις πυκνές ανθρώπινες μάζες, την Ευρώπη, την Άπω Ανατολή και τη Μαύρη Αφρική. Το Ισλάμ είναι μια «ενδιάμεση ήπειρος», συνδετικός κρίκος των παραπάνω.
Ο μουσουλμανικός κόσμος αποτελείται από μερικές πυκνοκατοικημένες ζώνες που τις χωρίζουν τεράστια κενά. Με εξαίρεση τις ανώτερες τάξεις, μόνιμη κατάσταση πείνας στους νομαδικούς και ποιμενικούς πληθυσμούς των ερημικών και ημιερημικών περιοχών.
Μέχρι χθες, το Ισλάμ ήταν ένας ολιγάνθρωπος πολιτισμός, υποχρεωμένος να χρησιμοποιήσει κάθε λαό που έβρισκε στο δρόμο του για την κάλυψη της έλλειψης εμψύχου δυναμικού. Είχε διαρκή εισροή σκλάβων για οικονομικούς και στρατιωτικούς λόγους (π.χ. Μαμελούκοι). Σήμερα βέβαια έχει υπερπληθυσμό.
Πριν την ανακάλυψη της Αμερικής το Ισλάμ βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου. Τεράστιες οδοί το διέσχιζαν, με τα καραβάνια να συνδέουν δύση με ανατολή, βορρά με νότο. Ως πολιτισμός διέλευσης λοιπόν επωφελείτο από το διαμετακομιστικό εμπόριο. Φυσικά αυτό το εμπόριο περνούσε από πόλεις. Οι μουσουλμανικές πόλεις χαρακτηρίζοντο από πολυανθρωπία και εξαιρετικά δραστήρια καλλιτεχνική και οικονομική ζωή, ήταν όμως κατά κανόνα τρομερά άναρχα δομημένες. Η αστική τους όμως τάξη ήταν πολύ ισχυρή και ασκούσε στους χωρικούς πολύ ισχυρότερο έλεγχο από ότι οι αντίστοιχες της Δύσης.
Το μεγαλείο και η παρακμή του Ισλάμ
Τους πρώτους δύο αιώνες δεν υπάρχει μουσουλμανικός πολιτισμός: ο εξισλαμισμός των χριστιανών αποθαρρύνεται, επίσημες γλώσσες είναι η περσική και η ελληνική, η δημόσια διοίκηση ελέγχεται από ιθαγενείς, η τέχνη αντιγράφει την ελληνιστική και βυζαντινή. Με την άνοδο των Αβασσιδών τον 8-9ο αιώνα η αραβική αριστοκρατία χάνει το μονοπώλιο της ισχύος, μπαίνουν στο προσκήνιο οι Πέρσες κι οι άλλοι υποταγμένοι, εξισλαμισμένοι λαοί. Ακολουθεί ραγδαία οικονομική ανάπτυξη.
Το 700 καταργείται η ελληνική γλώσσα στην κυβέρνηση και στη συνέχεια αναπτύσσεται η κλασσική αραβική, που γίνεται ενοποιητικό στοιχείο του μουσουλμανικού κόσμου.
Ο μουσουλμανικός πολιτισμός αναπτύσσεται ταυτοχρόνως ως ενιαίος και περιφερειακός. Ενιαίος: τέχνη, αρχιτεκτονική, ποίηση, φιλοσοφία, καθημερινές συνήθειες. Κάθε περιοχή όμως έχει τις ιδιαιτερότητες της.
Το Ιράν διατηρεί πολύ σθεναρά, παρά τον εξισλαμισμό του, την πολιτιστική και εθνική του ταυτότητα, η οποία ανθεί επί Αβασσιδών. Ιδιαιτέρους πολιτισμούς αναπτύσσει και η μουσουλμανική Ισπανία και Ινδία, καρπός ποικίλων επιρροών.
Γιατί παρακμάζει ο μουσουλμανικός πολιτισμός και η δη φιλοσοφία και η επιστήμη; Θεωρίες: α) επικράτηση συντηρητικών θρησκευτικών στοιχείων που σταμάτησαν τη φιλοσοφική συζήτηση, β) η τουρκική και μογγολική κατάκτηση κατέστρεψαν την ενότητα του αραβικού κόσμου και δε συνέχισαν την πολιτιστική πρόοδο καθώς επρόκειτο για λαούς βαρβάρους και χωρίς επαφή με την μεσανατολική και μεσογειακή παράδοση, γ) η ανάκτηση του ελέγχου της Μεσογείου από τους χριστιανούς εμποδίζει την ανάπτυξη του ισλαμικού κόσμου.
Το 16-17ο αιώνα η άνοδος των Οθωμανών θα αναστήσει το Ισλάμ και θα το οδηγήσει ξανά σε πολιτική και οικονομική επιφάνεια. Αντίστοιχη ακμή της Περσίας των Σαφφαβιδών. Η ανάκαμψη θα είναι πρόσκαιρη αφού ο μουσουλμανικός κόσμος θα δεχθεί ασφυκτικές πιέσεις από τη Δύση και τη Ρωσία
Η σημερινή αναγέννηση του Ισλάμ
[Πως σκεφτόταν ο δυτικός κόσμος τη δεκαετία του 1960]
Ο παναραβισμός πλέον ενώνει τον μουσουλμανικό κόσμο και έχει υποκαταστήσει τον ισλαμισμό/πανισλαμισμό. Ανάπτυξη εθνικισμών οι οποίοι στρέφονται κατά της αποικιοκρατίας, αποτελούν όμως και εμπόδιο για ενωτικά εγχειρήματα, είτε θρησκευτικά είτε φυλετικά.
«Αναζήτηση Γαριβάλδη» των μουσουλμανικών χωρών, ανάγκη να περάσουν μεταρρύθμιση, διαφωτισμό και βιομηχανική επανάσταση.
Έπαινος μεταρρυθμιστών, πρωτίστως Κεμάλ και Νάσερ. Ελπίδες για εκσυγχρονισμό, ενεργοποίηση νεολαίας.
Οικονομική καχεξία, ανάγκη εκβιομηχάνισης, το πετρέλαιο δεν αρκεί. Μεγάλη δημογραφική αύξηση. Έντονη ανάγκη οικονομικών μεταρρυθμίσεων στη γεωργία, βιομηχανία, επενδύσεις, εκπαίδευση και κατάρτιση.
Πιέσεις στον μουσουλμανικό κόσμο από τη Δύση και την εσωτερική του κρίση. Υπάρχει ακόμα ισλαμικός πολιτισμός; Κινδυνεύει από τη σύγχρονη εκβιομηχάνιση ή από το μαρξισμό;
Γενικώς διατηρείται ενότητα τρόπου, ηθών και λοιπών πολιτιστικών χαρακτηριστικών σε όλο το γεωγραφικό χώρο του Ισλάμ, με απόκλιση σε περιοχές όπου ο ισλαμικός προσκρούει σε άλλους, ισχυρότερους πολιτισμούς, όπως στη Μαύρη Αφρική και τις Ινδίες.
Ο υλικοτεχνικός εκσυγχρονισμός δε σημαίνει απαραίτητα απαλοιφή των ισλαμικών και αραβικών ιδιαιτεροτήτων, όπως αποδεικνύει η ευρωπαϊκή εμπειρία.
Εάν ο μουσουλμανικός κόσμος έπεφτε στο μαρξισμό, τότε θα υπήρχε μία συμβίωση ισλαμικού πολιτισμού και κομουνισμού όπως στη Ρωσία και την Κίνα. Το Ισλάμ όμως, λόγω μη διάκρισης κοσμικού και ιερού, έχει λιγότερες αντιστάσεις στο μαρξισμό από ότι ο χριστιανισμός.
—————————-
Διαβάζοντας αυτό το βιβλίο σήμερα, καταλαβαίνει κανείς πόσο διαφορετικά έβλεπαν τον κόσμο οι Δυτικοί πριν μισό αιώνα: το μεγάλο ζήτημα ήταν η εξάπλωση του κομμουνισμού, ενώ η γραμμική πορεία της ιστορίας με την νομοτελειακή θρησκευτική υποχώρηση θεωρούντο λίγο πολύ αυτονόητα.
Ο Αραβικός εθνικισμός όμως και ο κοσμικός εκσυχγρονισμός γενικώς εκφυλίστηκαν και απέτυχαν. Η νεολαία κινητοποιήθηκε, σε μεγάλο βαθμό όμως για να αναγεννήσει την Ισλαμική πίστη και τη θέση που ζηλότυπα διεκδικεί στην πολιτική και κοινωνική ζωή. Όταν ξέσπασαν οι επαναστάσεις της Αραβικής Άνοιξης το 2010 πολλοί σκέφτηκαν πως οι λαϊκές κινητοποιήσεις κατά διεφθαρμένων και αυταρχικών καθεστώτων θα έφερναν τη δημοκρατία και την φιλελευθεροποίηση του ισλαμικού κόσμου. Στην πραγματικότητα κατέρρεαν τα τελευταία κοσμικά ή σχετικά κοσμικά καθεστώτα παλιού (αραβοσοσιαλιστικού) τύπου και ανδρωνόταν ο ισλαμισμός. Αυτή η αδυναμία πρόβλεψης ή ακόμη και νοητικής σύλληψης του τι σημαίνει Ισλάμ στη σύγχρονη εποχή και τη ζητά στη δημόσια σφαίρα υπήρξε μεγάλη αναπηρία για τη Δύση,και δη για χώρες που απέκτησαν μεγάλους μουσουλμανικούς πληθυσμούς.
Εν έτει 2018, την εποχή του Ερντογάν, του Ισλαμικού Κράτους, της τρομοκρατίας, της αποεκκοσμίκευσης των «μετριοπαθών” μουσουλμανικών κρατών και του βραδέως εξισλαμισμού χωρών της Ευρώπης, δε φαίνεται να περνούν «διαφωτισμό” ή «μεταρρύθμιση”.
Όχι απλώς δε φαίνεται κάποιος Γαριβάλδης στον ορίζοντα, η ισλαμική αντίδραση δεν έχει καν κάποιον με την βαρύτητα του Μέττερνιχ.
Και η Δύση πληρώνει την αβλεψία της.
Μ.Ν.