Οἱ ἐναλλακτικὲς κοσμοθεωρίες τοῦ Ἀχμὲτ Νταβούτογλου

Τὸ ἑλληνικὸ κοινὸ εἶχε τὴν εὐκαιρία τὸ 2010 νὰ διαβάσει στὰ ἑλληνικὰ τὸ σημαντικώτερο πόνημα τοῦ νῦν ὑπουργοῦ Ἐξωτερικῶν τῆς Τουρκίας Ἀχμὲτ Νταβούτογλου, «Τὸ Στρατηγικὸ Βάθος: ἡ διεθνὴς θέση τῆς Τουρκίας», γραμμένο τὸ 2001, πρὶν ἀνέλθει ὁ Ρετζὲπ Ταγὶπ Ἐρντογὰν στὴν ἐξουσία. Στὸ βιβλίο αὐτὸ ὁ Νταβούτογλου ἀναλύει τὸ ὅραμά του γιὰ μιὰ νέα διεθνῆ θέση τῆς Τουρκίας στὸν κόσμο βασισμένη στὴν ἱστορία της καὶ στὴν γεωγραφική της θέση, ἕνα ὅραμα ποὺ ὄχι ἀδίκως ἀποκλήθηκε «νεο-ὀθωμανισμός». Πρὸς ἐπίρρωσιν τῆς ἀκρίβειας τοῦ ὅρου θυμίζουμε τὶς δηλώσεις τοῦ Τούρκου ὑπουργοῦ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 2009 στὸ Σαράγεβο: «Ἐπιθυμοῦμε μιὰ νέα Βαλκανική, ποὺ θὰ θεμελιώνεται στὶς πολιτικὲς ἀξίες, στὴν οἰκονομικὴ ἀλληλεξάρτηση, στὴ συνεργασία καὶ στὴν πολιτιστικὴ ἁρμονία. Ὅλα αὐτὰ ἐξασφαλίζονταν στὰ ὀθωμανικὰ Βαλκάνια. Ἐμεῖς θὰ ἀναβιώσουμε τὴν ἐποχὴ αὐτή, τὰ ὀθωμανικὰ Βαλκάνια ἦταν μιὰ πετυχημένη ἱστορία καὶ τώρα πρέπει νὰ ἀναγεννηθοῦν. Θὰ κάνουμε τὰ Βαλκάνια, τὸν Καύκασο, τὴ Μέση Ἀνατολή, μαζὶ μὲ τὴν Τουρκία, ἐπίκεντρο τῆς παγκόσμιας πολιτικῆς σκηνῆς. Αὐτὸς εἶναι ὁ στόχος τῆς ἐξωτερικῆς μας πολιτικῆς στὸ μέλλον καὶ θὰ τὸν πετύχουμε».

Τὸν Μάρτιο τοῦ 2011 κυκλοφόρησε πάλι ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «Ποιότητα» ἕνα ἀκόμα βιβλίο τοῦ Νταβούτογλου, ἡ διδακτορική του διατριβὴ στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Βοσπόρου στὸν τομέα τῶν Διεθνῶν Σχέσεων, ἐκδοθείσα τὸ 1994 στὰ ἀγγλικὰ καὶ ὄχι στὰ τουρκικά, μὲ τίτλο «Ἐναλλακτικὲς Κοσμοθεωρίες: ἡ ἐπίδραση τῆς Ἰσλαμικῆς καὶ τῆς Δυτικῆς κοσμοθεωρίας στὴν πολιτικὴ θεωρία». Ἐνῷ ἡ ἑλληνικὴ ἔκδοση τοῦ «Στρατηγικοῦ Βάθους» δημιούργησε ἕνα πανδαιμόνιο ἀντιδράσεων καὶ πυροδότησε ἐντονώτατη συζήτηση καρφιτσώνοντας τὸ ὀγκῶδες ἀκαδημαϊκὸ σύγγραμμα στὰ εὐπώλητα γιὰ μῆνες, οἱ «Ἐναλλακτικὲς Κοσμοθεωρίες» δὲν ἔτυχαν παρόμοιας προσοχῆς. Κακῶς. Κάκιστα.

Ἂν θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε ὅτι τὸ «Στρατηγικὸ Βάθος» εἶναι ἕνα ἐγχειρίδιο γιὰ τὴν νέα τουρκικὴ διπλωματία ἤ, πολὺ εὐρύτερα, γιὰ τὴν νέα αὐτονοηματοδότηση τῆς Τουρκίας, τότε οἱ «Ἐναλλακτικὲς Κοσμοθεωρίες» ἀποτελοῦν τὸ θεωρητικό, φιλοσοφικὸ-πολιτισμικὸ ὑπόβαθρο αὐτῆς τῆς μετέπειτα ἐξέλιξης τοῦ συγγραφέα τους. Στὸ βιβλίο αὐτὸ ὁ Νταβούτογλου ἀναλύει τὴν ἄποψή του ὅτι ὁ δυτικὸς καὶ ὁ ἰσλαμικὸς πολιτισμὸς δὲν εἶναι ἁπλῶς ἐντελῶς διαφορετικοί, ἀλλὰ ὅτι ὁ ἰσλαμικὸς πολιτισμὸς θὰ μποροῦσε κάλλιστα (καὶ θὰ ἔπρεπε) νὰ ἀντικαταστήσει τὸν δυτικό. Παραθέτω: «Ὁ ὁμογενοποιητικὸς χαρακτήρας τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ἴσως τὸ σημαντικώτερο πρόβλημα τῆς ἐποχῆς μας. […] Ἡ σύμπτωση τῶν ἐπιθανάτιων ἀγωνιῶν τῶν αὐθεντικῶν πολιτισμῶν καὶ ἡ ἔντονη κρίση τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ ὁδήγησαν τὶς κορυφαῖες μορφὲς τῶν πολιτισμῶν ποὺ ὑφίστανται τὴν ἀπειλὴ τῆς ἐκμηδένισης ἀπὸ τὸν δυτικὸ πολιτισμὸ νὰ ἀναζητήσουν τοὺς δικούς τους τρόπους ζωῆς καὶ σκέψης. […] Ἡ Ἰσλαμικὴ κοσμοθεωρία ποὺ περιλαμβάνει τὰ πάντα, κοσμοθεωρία ποὺ εἶναι πλήρως ἐναλλακτικὴ τῆς Δυτικῆς κοσμοθεωρίας καὶ ὄχι συμπληρωματική της, παρέχει ἐπαρκῆ θεωρητικὰ καὶ ἀντιληπτικὰ ἐργαλεῖα γιὰ μιὰ τέτοια προσπάθεια» (σσ. 409-410). Δηλαδή, οἱ πολιτισμοὶ ποὺ κινδυνεύουν ἀπὸ παντελῆ ἀφομοίωση ἀπὸ τὸν Δυτικὸ πολιτισμό, ἀφοῦ «πολὺ ἁπλὲς δραστηριότητες τῆς καθημερινῆς ζωῆς -ὅπως τὸ νὰ πίνεις κόλα ἢ νὰ φορᾶς τζὴν- ἄρχισαν νὰ ἑρμηνεύονται ὡς νίκης τῆς οἰκουμενοποίησης τῆς οὑμανιστικῆς/δημοκρατικῆς κουλτούρας» (σ. 410), ὀφείλουν νὰ σπεύσουν νὰ προτιμήσουν τὴν παντελῆ τους ἀφομοίωση ἀπὸ τὸν κατὰ Νταβούτογλου προτιμώτερο Ἰσλαμικὸ πολιτισμό.

Ἡ ἀνάλυση τοῦ Νταβούτογλου ἔχει περίπου ὡς ἑξῆς: περιγράφει τὸ ὑπόβαθρο τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ ὡς «ὀντολογικὴ ἐγγύτητα» (περιδιαβαίνοντας τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες φιλοσόφους, τὴν θεολογία τοῦ Χριστοῦ ὡς ἐνσαρκωμένου Θεοῦ, τὴν τεχνολογικὴ ἀνάπτυξη κλπ.), ὅπου ὑφίσταται μιὰ φθοροποιὸς σύγχυση ἀνάμεσα σὲ διαφορετικὲς σφαῖρες τῆς πραγματικότητας. Ἀντίθετα, ὁ ἰσλαμικὸς πολιτισμὸς διέπεται ἀπὸ τὴν ἀρχὴ τοῦταουχίντ, κάτι ποὺ τὸν ὁδηγεῖ νὰ χαρακτηρίζεται ἀπὸ «ὀντολογικὴ διαφοροποίηση». Ταουχίντ εἶναι «ἡ βασικὴ ἀρχὴ τῆς ἰσλαμικῆς θεοκεντρικῆς κοσμοθεωρίας, ἡ ἀντίληψη ποὺ ἔχει [αὐτὴ] γιὰ τὸν Ἀλλάχ. Ἡ ἀρχὴ τοῦ ταουχὶντ εἶναι ὁ κύριος δίαυλος ἀπὸ τὴ θεωρία στὴν πρακτική, ἀπὸ τὴν πίστη στὴ ζωὴ καὶ ἀπὸ τὸ ἰδεῶδες στὴν πραγματικότητα στὴν ὁλιστικὴ Ἰσλαμικὴ κοσμοθεωρία. Αὐτὴ ἡ ἀρχὴ ὑποδηλώνει ὅτι ὁ Ἀλλὰχ εἶναι ἕνας στὴν οὐσία Του (νταχάτ), δηλαδὴ δὲν συντίθεται ἀπὸ διάφορα μέρη• ἕνας στὶς ἰδιότητές Του (σιφάτ), δηλαδὴ δὲν ἔχει δύο δυνάμεις, δύο γνώσεις κλπ• ἕνας στὰ ἔργα Του (ἀφ’ἄλ), δηλαδὴ δὲν ἐπηρεάζεται μὲ κανέναν τρόπο ἀπὸ ὁτιδήποοτε ἄλλο πλὴν τοῦ Ἑαυτοῦ του» (σ.111). Σύμφωνα μὲ τὸν Νταβούτογλου, ἡ ἀπόλυτη ἑνότητα καὶ τὸ ἀμιγὲς τοῦ ἑνὸς Θεοῦ τοῦ Ἰσλάμ, κάτι ποὺ δὲν συναντᾶται στὸν κατὰ βάση χριστιανικὸ δυτικὸ πολιτισμό, καθιστᾶ διακριτὲς καὶ ἀμιγεῖς τὶς σφαῖρες τῆς πραγματικότητας, δίνοντας στὸν κόσμο τὴν ἰσορροπία ποὺ ἀδυνατεῖ νὰ τοῦ δώσει ὁ δυτικὸς πολιτισμός, στὸν ὁποῖο τὸ ἀπόλυτο καὶ τὸ σχετικὸ (τὸ ἄκτιστο καὶ τὸ κτιστὸ) συγχέονται. Ὅλα αὐτὰ τὰ θεωρεῖ ἄρρηκτα συνδεδεμένα μὲ τὴν πολιτικὴ θεωρία, ἀφοῦ «εἶναι σχεδὸν ἀδύνατο νὰ κατανοηθεῖ ἡ ἰσλαμικὴ πολιτικὴ κουλτούρα ἢ ἡ μουσουλμανικὴ πολιτικὴ συνείδηση χωρὶς προηγουμένως νὰ κατανοηθεῖ ἡ ἰσλαμικὴ ἀντίληψη γιὰ τὸν κόσμο» (σ. 111).

Πιὸ κατανοητὴ καὶ ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ δεύτερη διάκριση ποὺ κάνει ἀνάμεσα στὸ θεωρητικὸ ὑπόβαθρο τοῦ δυτικοῦ καὶ τοῦ ἰσλαμικοῦ πολιτισμοῦ: θεωρεῖ πὼς ὁ δυτικὸς πολιτισμὸς χαρακτηρίζεται ἀπὸ «ἐπιστημολογικὰ καθορισμένη ὀντολογία», ἐνῷ ὁ ἰσλαμικὸς ἀπὸ «ὀντολογικὰ καθορισμένη ἐπιστημολογία». Ἑδραιώνοντας αὐτές του τὶς ἀπόψεις μὲ ἐκτενεῖς καὶ καλοδουλεμένες ἀναλύσεις προχωρᾶ στὸ δεύτερο μέρος τοῦ βιβλίου, δηλαδὴ στὶς πολιτικὲς συνέπειες καὶ προεκτάσεις αὐτῶν τῶν διαχωρισμῶν.

Αὐτὸ ἐδῶ τὸ ἄρθρο ἐπιχειρεῖ ἁπλῶς νὰ ἐξάψει τὸ ἐνδιαφέρον γύρω ἀπὸ τὸ βιβλίο ὥστε νὰ προκύψει ἕνας γόνιμος διάλογος καὶ μιὰ προσπάθεια βαθύτερης γνώσης τοῦ νέου τρόπου σκέψης τοῦ γείτονά μας. Ὁ ὑποφαινόμενος, ὡς ἀναρμόδιος, θὰ πεῖ ἁπλῶς δυὸ κουβέντες καὶ δὲν θὰ μακρυγορήσει, διατηρώντας αὐτὸ τὸ προνόμιο γιὰ τὴν ὥρα ποὺ θὰ ἔχουν ἤδη τοποθετηθεῖ οἱ ἁρμοδιώτεροι.

Πιστεύω ὅτι τὸ θεωρητικὸ οἰκοδόμημα τοῦ Νταβούτογλου στὶς «Ἐναλλακτικὲς Κοσμοθεωρίες» καίτοι καλοδουλεμένο εἶναι ἀρκούντως σαθρό. Μιὰ καλὴ ἀνάλυση θὰ μποροῦσε νὰ τὸ καταρρίψει πανηγυρικά, ἀφοῦ σχεδὸν κάθε διατύπωση (πλὴν τῆς σοφῆς διάκρισης «ἐπιστημολογικὰ καθορισμένης ὀντολογίας» καὶ «ὀντολογικὰ καθορισμένης ἐπιστημολογίας») θὰ μποροῦσε νὰ ἀντιστραφεῖ: ἐπὶ παραδείγματι, εὔκολα θὰ μποροῦσε κάποιος νὰ ἰσχυριστεῖ πὼς ἡ Δύση πρῶτα ἔκανε κτῆμα της ἕναν ἀμιγῆ θεωρητικὸ μονοθεϊσμὸ (ἀφοῦ ὁ Ἀριστοτέλης ἐγγράφεται ἀπὸ τὸν Νταβούτογλου στὴν δυτικὴ παράδοση, τότε σ’ αὐτὸν ἐντοπίζεται ὁ πλέον ἀμιγῆς θεωρητικὸς μονοθεϊσμός, στὴν «θεολογία» του) καὶ αἰῶνες μετὰ προχώρησε σὲ ἕνα δεύτερο στάδιο μὲ τὶς κορυφώσεις τῆς χριστιανικῆς θεολογίας, ἐνῷ ὁ ἰσλαμικὸς πολιτισμὸς μὲ τὴν πολὺ μεταγενέστερη εἴσοδό του στὴν φιλοσοφικὴ ἱστορία βρίσκεται σὲ στάδιο ἀξιολογικὰ προγενέστερο τῆς κἀποτε δυτικῆς «ἀμιγῶς μονοθεϊστικῆς» ὀντολογίας, ἢ -ἔστω- ἰσόκυρο. Δηλαδή, κάποιος θὰ μποροῦσε νὰ ἰσχυριστεῖ κακεντρεχῶς ὅτι ὁ ἰσλαμικὸς πολιτισμὸς πασχίζει ἀπὸ ἄποψη ὀντολογικῆς ἀνάλυσης νὰ φτάσει ἐκεῖ ποὺ κάποτε ἦταν ὁ δυτικός- καὶ ἔτσι τὰ ἐρωτήματα τοῦ Νταβούτογλου ἔχουν πολὺ ἁπλούστερες ἐξηγήσεις ἀπὸ αὐτὲς ποὺ δίνει ὁ ἴδιος, ἐκθειάζοντας τὴν κατ’ αὐτὸν πολὺ ἀνώτερη σοφία τοῦ θεωρητικοῦ ὑποβάθρου τοῦ ἰσλαμικοῦ πολιτισμοῦ (στὰ παραπάνω ἐγγράφουμε τὸν ἑλληνικὸ/ρωμέηκο πολιτισμὸ τῆς «καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολῆς» στὸν δυτικὸ πολιτισμὸ γιὰ τὴν οἰκονομία τῆς συζήτησης, διότι ἔτσι θέλει ὁ Νταβούτογλου).

Βέβαια, ὁ Νταβούτογλου δὲν πέτυχε ἂν καὶ μόνο ἂν θεωρήσουμε ὡς στὀχο του τὸ νὰ δημιουργήσει ἕνα ἄψογο φιλοσοφικοπολιτικὸ σύγγραμμα. Ἂν ὅμως παραδεχτοῦμε τὸ προφανές, δηλαδὴ ὅτι ὁ Νταβούτογλου δημιούργησε μιὰ καλὴ θεωρητικὴ πλατφόρμα μὲ μεγάλη ἐπιφάνεια γιὰ νὰ δομήσει μεταγενέστερα πάνω της τὸ δικό του οἰκοδόμημα νεο-ὀθωμανικῆς θεωρίας καὶ ἰδεολογίας σὲ σταθερὲς βάσεις, τότε πρέπει νὰ τοῦ βγάλουμε τὸ καπέλο. Ὡς ἰδεολογικὸ οἰκοδόμημα, οἱ «Ἐναλλακτικὲς Κοσμοθεωρίες» ἀποτελοῦν πραγματικὰ πρότυπο- καὶ αὐτὸ δὲν ἔχει ἴχνος ψόγου. Μὲ τὴν ἔκδοση τοῦ δεύτερου βιβλίου τοῦ Ἀχμὲτ Νταβούτογλου στὴν Ἑλλάδα ἐπιβεβαιώθηκε ἡ βεβαιότητα ὅτι πλέον στέκεται ἀπέναντι στὴν Ἑλλάδα ἕνας ἀντίπαλος παραπάνω ἀπὸ ὑπολογίσιμος, ἐνδεχομένως ἀκόμα πιὸ ἐπικίνδυνος γιὰ τὴν ἐθνική της ἀκεραιότητα καὶ ἀπὸ τὶς ἑλλαδικὲς πολιτικὲς ἐλίτ (φρῖξον ἥλιε, στέναξον ἡ γῆ).
Ἀλλὰ κάπου ἐδῶ σταματᾶμε, ἐκφράζοντας ξανὰ τὴν ἐλπίδα νὰ ἀσχοληθοῦν ἄλλοι ἁρμοδιώτεροι μὲ τὶς «Ἐναλλακτικὲς Κοσμοθεωρίες», φωτίζοντας ἀκόμα περισσότερο τὸ φαινόμενο Ἀχμὲτ Νταβούτογλου καὶ καθιστώντας το βαθύτερα γνωστὸ- δηλαδή, πιὸ ἀντιμετωπίσιμο