Στην περίπτωση του μεταναστευτικού ζητήματος ως επιστημονικού θεματικού πεδίου είναι εμφανής η αναντιστοιχία ανάμεσα στο παλαιό θεωρητικό πλαίσιο και στα εμπειρικά δεδομένα της καταγραφόμενης πραγματικότητας τόσο στην Ελλάδα όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Βασική αρχή της μεθοδολογίας ενός επιστημονικού ερευνητικού προγράμματος είναι η χρήση αξιολογικών κριτηρίων με άξονα την αντίληψη ότι τα εμπειρικά δεδομένα θα πρέπει να αποτελούν το τελικό μέτρο αξιολόγησης μεταξύ ανταγωνιστικών θεωριών, ότι τα γεγονότα που χρησιμοποιούνται για την δημιουργία μίας θεωρίας δεν θα πρέπει να είναι τα μόνα, τα οποία θα χρησιμοποιηθούν για την επαλήθευση αυτής της θεωρίας, καθώς και ότι οι θεωρίες θα πρέπει να είναι σε θέση να ερμηνεύσουν γεγονότα, τα οποία κείνται εκτός του αρχικού πεδίου εφαρμογής της θεωρίας.
Η προβλεπτική ικανότητα του έως πρόσφατα ισχύοντος ερμηνευτικού πλαισίου αποδείχθηκε περιορισμένη λόγω εγγενών αδυναμιών του. Βασικές παραδοχές του παλαιού ερμηνευτικού πλαισίου ήταν η καταχρηστική εμμονή στην αναγκαιότητα υπέρβαση του καθολικά ισχύοντος δικαίου του αίματος, ακόμη και προς την κατεύθυνση του δικαίου κατοικίας (jus domicile) -το οποίο δεν αποτελεί νομική πραγματικότητα σε κάποιο κράτος της υφηλίου-, η μη εξέταση των αρνητικών συνεπειών της μαζικού χαρακτήρα μεταναστευτικής εισροής στον τομέα της ασφάλειας ή της κοινωνικής πρόνοιας, η αυτοαναφορικότητα, η παράβλεψη θεμελιωδών επιστημονικών εργασιών για τους λεγομένους δημογραφικούς κινδύνους και για τον συσχετισμό της αύξησης της εθνοτικής ετερογένειας και της πιθανότητας εκδήλωσης ενδοκρατικών συγκρούσεων. Πρόκειται εν πολλοίς για ένα κλειστό και αυτοαναφορικό πλαίσιο ανάλυσης, το οποίο διεπόταν από μία αθροιστική νοοτροπία βάσει της οποίας επιδιωκόταν η απλή αναπαραγωγή μόνο εκείνων των δεδομένων, τα οποία θεωρείτο ότι ενίσχυαν τις επεξηγηματικές δυνατότητες του παλαιού ερμηνευτικού πλαισίου, και το οποίο υποβίβαζε συχνά την θεωρία για το μεταναστευτικό σε ένα ιδεολόγημα ηθικής αυταρέσκειας.
Οι μεθοδολογικές αυτές ανωμαλίες –κατά την ορολογία του Kuhn- επιβάλλουν την ριζική επανεξέταση του κυρίαρχου έως προσφάτως ερμηνευτικού υποδείγματος στη μελέτη του μεταναστευτικού ζητήματος. Για την ανάπτυξη ενός συγκροτημένου σώματος ανάγνωσης του μεταναστευτικού φαινομένου χρειάζεται από την επιστημονική κοινότητα η διαμόρφωση ενός πλαισίου αναγκαίας αντισταθμιστικής μεταβολής, η οποία θα διαρθρώνεται με άξονα ένα νεορεαλιστικό υπόδειγμα ανάγνωσης. Βάσει του νεορεαλιστικού αυτού υποδείγματος της μεταναστευτικής θεωρίας θα εξετάζονται πρόσθετες πλευρές του αντικειμένου, οι οποίες έως τώρα δεν έχουν τύχει γνωστικής επεξεργασίας, όπως η μεταφορά στην Ελλάδα της συζήτησης για τα όρια της πολυπολιτισμικότητας, η οποία έχει εγκαινιαστεί εδώ και έτη στην επιστημονική βιβλιογραφία, η πολυδιάσταστη ανάγνωση του μεταναστευτικού ζητήματος ως θέματος πολύπλευρης ένταξης των μεταναστών στις χώρες υποδοχής και η υπέρβαση της καταχρηστικής μονομερούς ανάγνωσής του ως ανθρωπιστικού ζητήματος, η διασύνδεση της παράνομης μετανάστευσης με το μέγεθος της ασφάλειας στις τρεις διαστάσεις της ως εθνικής (national security), δημογραφικής (demographic security) και κοινωνιακής ασφάλειας (societal security), καθώς και η συζήτηση για τις πολιτισμικές μεταβολές και τον συσχετισμό τους με την δημογραφία, η οποία έχει αναπτυχθεί από επιστήμονες, όπως οι Eric Kaufmann, Alberto Alesina και David Coleman.
Ο εμπλουτισμός της σχετικής βιβλιογραφικής παραγωγής και η διεύρυνση των θεματικών αναφορών με πεδία, όπως τα ανωτέρω, αφενός θα λειτουργήσει προς την κατεύθυνση του εξορθολογισμού της διαχείρισης του μεταναστευτικού ζητήματος αφετέρου θα συμβάλει στην υπέρβαση της ιδεολογικής και θεματικής μονομέρειας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας και στην πρόοδο του επιστημονικού πεδίου.
*Ο Ιωάννης Κωτούλας είναι ιστορικός, Δρ.Φ., συγγραφέας του βιβλίου Μετανάστευση και Κυρίαρχη Κουλτούρα: Θρησκεία-πολιτική-πολυπολιτισμικότητα (Παπαζήσης, 2011).
(The Economist/Η Καθημερινή 27/9/2012)