Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος
Διεθνολόγος
Στο κλασσικό παιδικό βιβλίο «Η Αλίκη στην χώρα των θαυμάτων» (Charles Lutwidge Dodgson, 1865) η μικρή πρωταγωνίστρια συναντά ένα πλήθος παραδόξων χαρακτήρων, οι οποίοι συχνά ενσαρκώνουν από μία πτυχή ή ένα πρόβλημα της ζωής, και αντίστοιχα στέκονται δίπλα της ως φίλοι ή απέναντι ως εμπόδια. Στη συνέχεια του δημοφιλούς μυθιστορήματος, «Μες στον καθρέφτη και τι βρήκε η Αλίκη εκεί» (1871), ένας από αυτούς τους χαρακτήρες είναι η Κόκκινη Βασίλισσα.
Η Κόκκινη Βασίλισσα ήταν ένα πιόνι σκακιού, βασικό γνώρισμα της οποίας ήταν πως κινείτο διαρκώς και πολύ γρήγορα, καταλήγοντας όμως πάντα στο ίδιο σημείο. Όπως της άρεσε να λέει στην Αλίκη, «σε αυτήν τη χώρα πρέπει να κινείσαι πολύ γρήγορα για να παραμείνεις στη θέση σου, ενώ αν θες να μετακινηθείς κάπου αλλού πρέπει να πηγαίνεις ακόμη γρηγορότερα». Με βάση τον λογοτεχνικό χαρακτήρα, η «Αρχή της Κόκκινης Βασίλισσας» έχει χρησιμοποιηθεί από επιστήμονες και αναλυτές ως μεταφορά για την ανάγκη διαρκούς προσαρμογής και αλλαγής, ως προϋπόθεση της επιβιώσεως. Στην εξελικτική βιολογία, ο όρος εισήχθη ώστε να εξηγήσει πως οι οργανισμοί για να διατηρήσουν τη θέση τους, δηλαδή να μην εξαφανιστούν, πρέπει να εξελίσσονται διαρκώς απέναντι στις προκλήσεις του περιβάλλοντος και των άλλων εμβίων όντων. Η θεωρία υπήρξε τόσο επιτυχημένη που επεκτάθηκε και στην πολιτική επιστήμη, ειδικότερα δε στο δίλημμα ασφαλείας που οδηγεί τους αγώνες εξοπλισμών μεταξύ στρατιωτικών δυνάμεων: κάθε κίνηση της μίας αποτελεί απειλή για την άλλη, οπότε πρέπει να ανταποκριθεί γρήγορα, αποκτώντας όπλα ή συμμάχους, εάν θέλει να διατηρήσει το status quo.
Η αρχή της Κόκκινης Βασίλισσας διδάσκει πως ακόμη και εάν δεν υπάρχει κάποιος σκοπός αλλαγής, επεκτάσεως ή αναθεωρήσεως, εάν δηλαδή κάποιος ή κάτι απλά θέλει να συντηρήσει εαυτόν ως έχει, ακόμη και τότε υπάρχει ανάγκη διαρκούς επαγρυπνήσεως για τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και ανάγκες, που με τη σειρά της θα τροφοδοτήσεις μεταρρυθμίσεις και αλλαγές. Εάν δε κάποιος θέλει να λειτουργήσει καινοτόμα, πρωτοποριακά ή ανατρεπτικά, τότε απαιτείται ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα, διότι δεν αρκεί να μένει στο γενικότερο επίπεδο που εξασφαλίζει την τρέχουσα θέση του, αλλά να εξασφαλίσει πόρους και πληροφορίες που θα οδηγήσουν στην αναβάθμιση του.
Η αλληγορία αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την ερμηνεία πολλών φαινομένων του πολιτικού, κοινωνικού και οικονομικού βίου. Και ιδιαίτερα πολύτιμο μάθημα σε όσους είναι στην αμυντική, «συντηρητική» πλευρά των πραγμάτων.
Όταν οι άνθρωποι οργανώνονται και σκέπτονται περί της διατηρήσεως του πολιτισμού και των αξιών τους από νεωτερικές, αποδομητικές δυνάμεις (συντηρητισμός, παραδοσικοκρατία, αντιδραστικότητα), βρίσκονται ενώπιον ενός διλήμματος. Από την μία θέλουν να προστατεύσουν και να μεταλαμπαδεύσουν στις επόμενες γενιές θεσμούς και ιδέες παλαιές, αν όχι αρχαίες: στην περίπτωση μιλάμε για την εθνική ταυτότητα, την ιστορική συνείδηση, την θρησκεία και την συν αυτή ηθική. Ιδανικά αυτές οι αρχαίες αξίες συνταιριάζονται με νέες μεθόδους, μέσα επικοινωνία κ.ο.κ. Όμως οι αλλαγές, και δη οι τεχνολογικές, φέρνουν από μόνες τους αναστάτωση στην κοινωνική τάξη και επιταχύνουν την αποδόμηση των παλαιών δομών και τρόπων ζωής. Από την άλλη, αν η φιλοπαραδοσιακή πλευρά προσπαθήσει απλώς να παγώσει τον χρόνο, τότε δυσκολεύεται να καταλάβει τον τρόπο δράσης και το σκεπτικό των αποδομητών, για να μη μιλήσουμε περί του πόσο αδυνατεί να έρθει σε επαφή με τις νέες γενιές. O William Buckley, εκ των πατέρων του συγχρόνου Αμερικανικού Συντηρητισμού, είχε πει πως αποστολή του συντηρητικού είναι «να σταθεί απέναντι από την ιστορία και να φωνάξει ’’σταμάτα’’». Αυτό όμως δεν γίνεται.
Τούτη η διαπίστωση δεν είναι ανάγκη να οδηγήσει σε παραίτηση, ούτε παράδοση στο αφήγημα περί «γραμμικής προόδου» της ανθρωπότητος, όπου οδηγούμαστε σε μία αναπόφευκτη, νομοτελειακή «βελτίωση» σε επίπεδο κοινωνίας και πολιτισμού. Τούτο το αφήγημα το έχουν αποδομήσει επαρκώς όχι μόνον οι παραδοσιοκεντρικοί, αλλά και οι μεταμοντέρνοι διανοητές. Το αδιέξοδο βέβαια παραμένει.
Και ακόμη μεγαλύτερη ανάγκη για συνδυασμό της πίστεως στο διαχρονικό και το πάτριο, με οξυδερκή ματιά στις μεθόδους, τις εξελίξεις, τα προβλήματα και τις ευκαιρίες του μέλλοντος.