Τι είναι στρατηγική: Οι λάθος χρήσεις του όρου (Α’ Μέρος)

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος – μεταπτυχιακός φοιτητής Βυζαντινής ιστορίας

Κάθε μέρα ο τύπος πλημμυρίζει από αναφορές στην τάδε ή δείνα στρατηγική, στρατηγικά μέσα, σκοπούς, σκέψη.  Τόσο στον τομέα των διεθνών σχέσεων και της αμύνης, όσο και στην οικονομία ή ζητήματα καθημερινότητος, η χρήση του όρου είναι όχι μόνο πληθωριστική, αλλά και αρκετά συχνά παραπλανητική.  Το άρθρο που ακολουθεί θα προσπαθήσει όχι μόνο να δώσει έναν ακριβή ορισμό του τι είναι και τι δεν είναι στρατηγική, αλλά και να εκθέσει βασικές αρχές της, ειδικά στα πλαίσια της πολιτικής και των στρατιωτικών θεμάτων.  Ο γράφων δεν έχει αξιώσεις καινοτομίας εν προκειμένω – στόχος είναι η παρουσίαση μίας χρησίμου περιλήψεως.

Ορισμός

Στην πιο απλή μορφή της, η στρατηγική είναι «η σύζευξη μέσων και σκοπών υπό το πρίσμα της πραγματικής ή ενδεχομένης συγκρούσεως».  Από εδώ προκύπτουν οι τρεις βασικές συνιστώσες της στρατηγικής.  Ο σκοπός είναι αυτό που επιδιώκει η θέληση του δρώντος, είτε αυτός είναι ιδιώτης, είτε οικονομικός παράγων, είτε ένα κυρίαρχο κράτος.  Ο δρων αυτός έχει στη διάθεση του κάποια μέσα, δηλαδή εργαλεία, χρήματα, γνώσεις και δεξιότητες παντός τύπου.  Αυτά τα μέσα θα αξιοποιηθούν με όποιον τρόπο εκείνος κρίνει, ώστε να πραγματοποιηθεί ο σκοπός του.  Αυτό που ξεχωρίζει την στρατηγική από τον σχεδιασμό π.χ. μίας εκδρομής ή ενός γεύματος, είναι η σύγκρουση.  Η στρατηγική λοιπόν εξυφαίνεται και εφαρμόζεται σε ένα περιβάλλον όπου άλλοι δρώντες ενεργούν με τρόπο που αντίκειται στον ημέτερο, ενώ οι σκοποί τους ακυρώνουν τους δικούς μας ή προμηνύουν άλλη βλάβη συμφέροντος.

Στις διεθνείς σχέσεις η στρατηγική αποτελεί την επιδίωξη στόχων από διεθνείς δρώντες (κυρίως τα κυρίαρχα κράτη, κατά την ρεαλιστική τουλάχιστον θεωρία), σε ένα περιβάλλον όπου ανταγωνίζονται και δέχονται τον ανταγωνισμό άλλων.  Οι επιδιώξεις μπορεί να είναι ό,τι μπορεί κανείς να φανταστεί: οικονομική ανάπτυξη και κυριαρχία, πολιτικοστρατιωτική υπεροχή, αύξηση κύρους και διαπραγματευτικής ικανότητος, κτήση εδαφών, έλεγχος γραμμών επικοινωνιών κ.ο.κ.

Το γνωστότερο είδος στρατηγικής είναι η στρατιωτική – άλλωστε η ίδια η λέξη αφορά το «ηγείσθαι ενός στρατού».  Ο όρος εισήχθη στο δυτικό λεξιλόγιο με την λατινική μετάφραση του βυζαντινού εγχειριδίου «Στρατηγικόν» του αυτοκράτορος Μαυρικίου (τέλη 6ου αιώνος) κατά την Αναγέννηση.  Ένα κράτος όμως ποτέ δεν βασίζεται μόνον στην ένοπλη ισχύ του, ακόμη και όταν την έχει επιλέξει ως το κύριο μέσον επιδιώξεως των σκοπών του.  Στρατηγική άλλωστε ασκείται διαρκώς, και σε καιρό ειρήνης.  Πέρα από την στρατιωτική στρατηγική, υπάρχει η οικονομική και αρκετές ακόμη, που θα αναλυθούν παρακάτω.  Όταν μία κυβέρνηση αξιοποιεί όλα της τα μέση προς επίτευξη των σκοπών της, τότε ασκεί υψηλή στρατηγική.

Στρατηγική και τακτική

Οι όροι στρατηγική και τακτική ενίοτε συγχέονται και χρησιμοποιούνται εναλλάξ, ως συνώνυμα του σχεδιασμού ενός δρώντος στον πόλεμο ή όποια άλλη δραστηριότητα όπου ενυπάρχει ανταγωνισμός.  Στην πραγματικότητα, η τακτική αποτελεί υποκατηγορία, «κατώτερο» επίπεδο της στρατηγικής.

Στα πλαίσια της υψηλής στρατηγικής του, δηλαδή της κινητοποιήσεως παντός μέσου για την επιτυχία, ένα κράτος αναπτύσσει στρατιωτική στρατηγική, η οποία περιλαμβάνει το σύνολο των στρατιωτικών μέσων που διαθέτει.  Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε, φερ’ ειπείν, για την στρατιωτική στρατηγική της Ελλάδος έναντι της Ιταλίας το 1940, αναφερόμενοι στο σύνολο της πολεμικής προετοιμασίας, σχεδιασμού και διατάξεως του στρατού, ναυτικού, αεροπορίας, οχυρών κ.α.  Όταν διεξάγεται μία εκστρατεία και γίνεται χρήση μεγάλων μονάδων για την επίτευξη ενός αντικειμενικού σκοπού που αφορά ένα θέατρο επιχειρήσεων ή κάποιον κλάδο των ενόπλων δυνάμεων, τότε γίνεται λόγος για «επιχειρησιακή τέχνη».  Για να συνεχίσουμε το προηγούμενο παράδειγμα, επιχειρησιακή τέχνη συνιστά η διαχείριση του μετώπου της Πίνδου-Βορείου Ηπείρου από τον Ελληνικό στρατό.

Σε ακόμη χαμηλότερο επίπεδο έρχεται η τακτική.  Για τακτική μιλάμε όταν πλέον η δράση έχει ξεκινήσει, τα στρατεύματα έχουν έρθει σε επαφή (ή η διαπραγμάτευση έχει αρχίσει, για να επιστρέψουμε στο μη στρατιωτικό σκέλος) και πλέον τίθενται θέματα αμέσου και πρακτικής εφαρμογής.  Τακτική είναι η εκτέλεση της στρατηγικής ή της επιχειρησιακής τέχνης σε συγκεκριμένο τόπο και χώρο.  Η στρατηγική αφορά το πως θα κερδηθεί ο πόλεμος (και άρα οι πολιτικοί του σκοποί), η τακτική πως θα κερδηθεί η μάχη (π.χ. του Καλαμά).  Για αυτό ο όρος τακτικός (tactical) αναφέρεται συχνά σε μέσα και εφαρμογές που έχουν να κάνουν με το πεδίο μάχης, όπως η παραλλαγή, ο ατομικός εξοπλισμός και τα εξαρτήματα των όπλων κ.α.

Για να διευκρινιστεί η διάκριση θα εξετασθούν μερικά παραδείγματα.  Σε έναν πόλεμο, στρατηγική ενός κράτους είναι η αποκοπή του εχθρικού εφοδιασμού.  Οι διαθέσιμες τακτικές θα μπορούσε να είναι ο βομβαρδισμός αεροδρομίων και λιμανιών, η ανατίναξη γεφυρών, η βύθιση πλοίων με υποβρύχια.  Εάν η στρατηγική μίας επαναστατικής δυνάμεως είναι ο ανταρτοπόλεμος για την εξάντληση ενός ισχυροτέρου αντιπάλου, τακτικές μπορεί να είναι οι δολιοφθορές, βομβιστικές επιθέσεις, δολοφονίες, νυκτερινές ενέδρες κ.α.

Άλλες χρήσεις του όρου

Με βάση τα παραπάνω, μπορούμε να κρίνουμε την χρήση του όρου «στρατηγική» στον δημόσιο διάλογο.  Καθώς, όπως είπαμε, η στρατηγική αφορά την επίτευξη του τελικού πολιτικού στόχου και όχι τις λεπτομέρειες της εφαρμογής, έχει καταστεί συνώνυμο του μακροπροθέσμου σχεδιασμού.  Αυτό γίνεται γιατί όσο απομακρύνεται κανείς από το πεδίο της μάχης, όπου οι στόχοι αλλάζουν εν ριπή οφθαλμού, και ανέρχεται στην ανωτάτη στρατιωτική και πολιτική ηγεσία, η σκέψη του δρώντος αφορά όλο και περισσότερο το μέλλον, το τέλος της συγκρούσεως, το επόμενο καθεστώς, οφέλη και ζημίες.  Συνεπώς αυτή η χρήση της λέξης «στρατηγική» δεν είναι αυστηρά ακριβής, παραμένει όμως θεμιτή.  Από εκεί προκύπτουν όροι όπως «στρατηγικός επενδυτής» (=μακροπρόθεσμος), «τακτικός ελιγμός», «τακτικισμός» (=κινήσεις της στιγμής, για την άμεση περίσταση).

Ενίοτε συγκεκριμένα όπλα ή τρόποι δράσης ονομάζονται «στρατηγικά». Στρατηγικό είναι το μέσον το οποίο επηρεάζει καίρια την πορεία της συγκρούσεως και το τελικό επιθυμητό αποτέλεσμα.  Βέβαια, όλα τα μέσα επηρεάζουν την έκβαση ενός πολέμου, από τα άρβυλα μέχρι τα μαχητικά αεροσκάφη.  Εξαρτάται όμως η έκταση και ένταση της επιρροής τους.  Για αυτό κανένα μέσο (π.χ. όπλο) δεν μπορεί να ονομαστεί στρατηγικό αφ’ εαυτού, έξω δηλαδή από το πλαίσιο χρήσεως του, στο πεδίο της μάχης ή στην διαπραγματευτική φαρέτρα της κυβερνήσεως.  Για παράδειγμα, στον Ψυχρό πόλεμο το πυρηνικό οπλοστάσιο των ΗΠΑ αποτελούσε μέγιστο στρατηγικό μέσον, εξασφαλίζοντας τη θέση της Ουάσινγκτον ως παγκοσμίου υπερδυνάμεως με δυνατότηες απολύτου αφανισμού της ΕΣΣΔ σε περίπτωση «θερμής» συγκρούσεως.  Στον πόλεμο του Αφγανιστάν όμως, τα πυρηνικά όπλα είναι άχρηστα.

Από εδώ απορρέει μία λάθος χρήση του όρου.  Στον δημόσιο λόγο υπάρχει η τάση να αποκαλούνται στρατηγικά τα μακρού βεληνεκούς όπλα και τακτικά τα βραχέως.  Αυτή η παρεξήγηση απορρέει από το γεγονός ότι τα μακρού βεληνεκούς όπλα συχνά στοχεύουν όχι τον στρατό του εχθρού στο πεδίο της μάχης, αλλά την ίδια του την ικανότητα να διεξάγει πόλεμο, πλήττοντας την διοικητική του δομή, την οικονομία του, τον πληθυσμό του, την παροχή ενεργείας κ.α.  Οι διηπειρωτικοί πύραυλοι είναι σαφώς στρατηγικά όπλα στον παγκόσμιο ανταγωνισμό των πυρηνικών δυνάμεων, διότι μπορούν να μεταφέρουν τον όλεθρο από την μία πλευρά του πλανήτη στην άλλη.  Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ένα μικρής εμβελείας όπλο δεν μπορεί να είναι καθοριστικό για την έκβαση ενός πολέμου, ούτε πως ένα μακράς εμβελείας έχει απαραίτητα μεγαλύτερη σημασία.  Άλλωστε, όπως προελέχθη, κανένα όπλο δεν είναι φύσει στρατηγικό.  Στις πολιορκίες της Κωνσταντινουπόλεως τον 6-7ο αιώνα το στρατηγικό όπλο της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπήρξε το υγρόν πυρ, ενώ στον πόλεμο Αυστρίας-Πρωσίας το 1866 τα οπισθογεμή τυφέκια που εισήγαγε το πεζικό της τελευταίας.  Το στρατηγικό μέσον δε χρειάζεται να είναι όπλο – μπορεί να είναι ο τηλέγραφος, ο σιδηρόδρομος, το ραντάρ, μία μηχανή αποκρυπτογραφήσεως.  Ο βαθμός στον οποίο ένα μέσο επιδρά στην έκβαση μίας συγκρούσεως αποτυπώνεται στην στρατηγική «αποτελεσματικότητα» του.

(συνεχίζεται)

ΠΗΓΕΣ

Κωνσταντίνος Κολιόπουλος, Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα έως σήμερα, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2008

Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική 6ος-11ος αιώνας, κεδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2007

ΠΡΩΤΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: Geopolitics & Daily News 16-12-2019