Γράφει ο Ανδρέας Σταλίδης.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο SLPRESS στις 1 Οκτωβρίου 2024.
Η Μέση Ανατολή, με την ιστορική και πολιτισμική της ποικιλότητα, αποτελεί μια από τις πιο περίπλοκες γεωπολιτικές περιοχές του κόσμου. Ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς στη σύγχρονη ιστορία της περιοχής ήταν η περίοδος 1978-1989, η οποία έφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην ίδια την περιοχή όσο και στις σχέσεις της με τη Δύση και την Ανατολή.
Το 1978, το κομμουνιστικό καθεστώς στο Αφγανιστάν, υποστηριζόμενο από τη Σοβιετική Ένωση, πήρε την εξουσία με πραξικόπημα. Ωστόσο, το καθεστώς αντιμετώπιζε σοβαρές προκλήσεις, κυρίως από θρησκευτικά και παραδοσιακά στοιχεία της χώρας, κάτι που οδήγησε την επόμενη χρονιά στην άμεση στρατιωτική επέμβαση της Σοβιετικής Ένωσης. Παράλληλα, στο Ιράν, ένα σχετικά ανοιχτό κοινωνικό καθεστώς με φιλοαμερικανικές τάσεις, έπεσε θύμα της Ιρανικής Επανάστασης και της ανόδου του Αϊτολάχ Χομεϊνί. Η επανάσταση αυτή το 1979 προκάλεσε σοβαρή ανησυχία στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες ουσιαστικά έχασαν έναν σύμμαχο στην περιοχή, ενώ η Σοβιετική Ένωση βρήκε τη δυνατότητα να επεκτείνει την επιρροή της. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το Αφγανιστάν ήταν κυρίως σουνιτική χώρα, ενώ το Ιράν είναι σιιτική. Αυτό οδήγησε τις ΗΠΑ να υποστηρίξουν τη σουνιτική αντίσταση στο Αφγανιστάν, όπου μεταξύ των μαχητών ήταν και ο Οσάμα μπιν Λάντεν.
Οι πολύπλοκες διαχωριστικές γραμμές στη Μέση Ανατολή
Η Μέση Ανατολή είναι γεμάτη από πολύπλοκες διαχωριστικές γραμμές που διαμορφώνουν τις πολιτικές και θρησκευτικές δυναμικές της. Υπάρχει ο διαχωρισμός μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών, ο οποίος είναι από τους κεντρικούς άξονες των εντάσεων.
- Οι Σιίτες είναι μια μειοψηφία στον μουσουλμανικό κόσμο, με σημαντικά κέντρα στο Ιράν, στο Ιράκ και στο Λίβανο,
- ενώ οι Σουνίτες αποτελούν την πλειοψηφία σε χώρες όπως η Σαουδική Αραβία, η Τουρκία και η Αίγυπτος.
Παράλληλα, υπάρχει ο αραβισμός, μια ιδεολογία που συνδέει τα αραβικά κράτη με πολιτισμική και γλωσσική συνοχή, αλλά δεν διαχωρίζει απαραίτητα τα θρησκευτικά ρεύματα. Σε αυτό το πλαίσιο, οι εθνικές ταυτότητες των αραβικών κρατών και η φιλοδοξία για την ηγεμονία στον μουσουλμανικό κόσμο παίζουν σημαντικό ρόλο. Η Σαουδική Αραβία, για παράδειγμα, επιδιώκει να είναι ο κύριος εκπρόσωπος του σουνιτικού Ισλάμ, ενώ το Ιράν αγωνίζεται για την εκπροσώπηση των Σιιτών.
Επίσης, το Ιράν έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη στήριξη ομάδων όπως η Χεζμπολάχ στον Λίβανο, η οποία παρόλο που είναι σιιτική οργάνωση, έχει στηρίξει τους Παλαιστίνιους, οι οποίοι είναι κατά κύριο λόγο Σουνίτες, κυρίως για πολιτικούς λόγους και λόγω του κοινού εχθρού, δηλαδή το Ισραήλ.
Ο ρόλος της Δύσης
Η ανάμειξη της Δύσης στη Μέση Ανατολή υπήρξε συνεχής και συχνά παρεμβατική, με στόχο την προώθηση των γεωπολιτικών συμφερόντων της, τα οποία συνήθως αφορούσαν την πρόσβαση σε φυσικούς πόρους (ιδίως το πετρέλαιο), τη διατήρηση στρατηγικών συμμαχιών και τον περιορισμό της επιρροής των αντίπαλων δυνάμεων, όπως η Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Συχνά, η Δύση υποστήριζε συγκεκριμένες ομάδες ή κυβερνήσεις, ανάλογα με τις συνθήκες. Όταν οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στο Αφγανιστάν το 1979, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να υποστηρίξουν οικονομικά και στρατιωτικά τις σουνιτικές δυνάμεις που αντιστέκονταν στους Σοβιετικούς. Ανάμεσά τους ήταν και ο Οσάμα μπιν Λάντεν, Σαουδάραβας που χρησιμοποίησε τον προσωπικό του πλούτο και τις διεθνείς επαφές για να στηρίξει την αντίσταση των Μουτζαχεντίν. Ωστόσο, η μετέπειτα μεταμόρφωση αυτών των ομάδων σε τρομοκρατικές οργανώσεις που στράφηκαν κατά της Δύσης, όπως η Αλ Κάιντα, δεν μπορεί να θεωρηθεί άμεση ευθύνη της υποστήριξης εκείνης της εποχής, αλλά ως ένα αποτέλεσμα των εξελίξεων που ακολούθησαν.
Οι αντιφάσεις της περιοχής
Στη Μέση Ανατολή, παρατηρείται μια διαρκής αντιπαράθεση μεταξύ θρησκευτικού φανατισμού και εθνικιστικών φιλοδοξιών. Υπάρχουν χώρες που επιδιώκουν να εξάγουν την ιδεολογία τους πέρα από τα σύνορά τους, όπως το Ιράν που προωθεί τον σιιτισμό μέσω της στήριξης πληρεξουσίων όπως η Χεζμπολάχ, ενώ άλλες χώρες, όπως η Σαουδική Αραβία, προωθούν τον σουνιτισμό και την κυριαρχία του. Ταυτόχρονα, υπάρχουν και πιο μετριοπαθείς προσεγγίσεις, οι οποίες επιδιώκουν μια λιγότερο ιδεολογικοποιημένη μορφή πολιτικής, βασιζόμενη περισσότερο σε οικονομικά ή γεωπολιτικά συμφέροντα.
Η Μέση Ανατολή είναι επίσης μια περιοχή όπου οι εντάσεις κατά του Ισραήλ παίζουν σημαντικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις. Ο αραβικός κόσμος είναι διχασμένος ανάμεσα σε εκείνους που επιδιώκουν την καταστροφή του Ισραήλ και σε εκείνους που προτιμούν πιο ήπιες προσεγγίσεις και διαπραγματεύσεις για την επίλυση της αραβο-ισραηλινής σύγκρουσης.
Η τρομοκρατία στη Δύση
Όσον αφορά την τρομοκρατία κατά της Δύσης, είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι οι περισσότερες τρομοκρατικές επιθέσεις που έχουν πραγματοποιηθεί από ισλαμιστές εξτρεμιστές σε δυτικές χώρες έχουν προέλθει από σουνιτικές ομάδες, όπως η Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος (ISIS). Αυτές οι ομάδες θεωρούν τη Δύση ως εχθρό του Ισλάμ, κυρίως λόγω της στρατιωτικής και πολιτισμικής της επιρροής στον μουσουλμανικό κόσμο.
Ο Οσάμα μπιν Λάντεν επέλεξε συμβολικά την ημερομηνία της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 για να εκτελέσει τις επιθέσεις στη Νέα Υόρκη, αναβιώνοντας τον πόλεμο μεταξύ Ισλάμ και Δύσης. Η ημερομηνία αυτή δεν ήταν τυχαία, καθώς η προηγούμενη φάση αυτού του πολέμου είχε λήξει στις 11 Σεπτεμβρίου 1683, με τη λήξη της πολιορκίας της Βιέννης, που σήμανε την αρχή της υποχώρησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την Ευρώπη. Έτσι, στο μυαλό των σουνιτών τρομοκρατών, από το 2001 εισήλθαμε στην επόμενη φάση αυτού του “ιερού πολέμου” κατά της Δύσης. Μετά τον θάνατό του, ο πόλεμος αυτός συνεχίστηκε όχι μόνο από το ISIS και της επιθέσεις του στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ την περασμένη δεκαετία, αλλά και από άλλες εξτρεμιστικές οργανώσεις σε διάφορες περιοχές του κόσμου, όπως η Μπόκο Χαράμ στη Νιγηρία και ευρύτερα στην Αφρική.
Παράλληλα, οι σιιτικές ομάδες, όπως η Χεζμπολάχ, έχουν επικεντρωθεί περισσότερο στις επιθέσεις κατά δυτικών στόχων εντός της Μέσης Ανατολής και όχι σε διεθνείς τρομοκρατικές επιθέσεις. Οι πράξεις που σχετίζονται με το σιιτικό Ισλάμ έχουν περισσότερο να κάνουν με την αντίσταση σε γεωπολιτικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή, παρά με μια γενικευμένη σύγκρουση με τη Δύση.
Συμπέρασμα
Η Μέση Ανατολή παραμένει ένα πεδίο σύγκρουσης μεταξύ θρησκευτικών, πολιτικών και εθνικιστικών δυνάμεων, ενώ οι γεωπολιτικές παρεμβάσεις της Δύσης συνεχίζουν να παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων. Η διαμάχη για το ποιος θα εκπροσωπήσει το Ισλάμ παγκοσμίως, η ένταση μεταξύ Σιιτών και Σουνιτών, καθώς και η σχέση με τη Δύση και το Ισραήλ, θα συνεχίσουν να διαμορφώνουν τη μοίρα της περιοχής.
Η Μέση Ανατολή δεν είναι εύκολο πράγμα να γίνει αντιληπτή. Υπάρχουν Σιίτες και Σουνίτες. Υπάρχει ο αραβισμός. Υπάρχει ο ανταγωνισμός ποιος θα εκπροσωπεί τους μουσουλμάνους και εντός των Σιιτών και Σουνιτών, αλλά και γενικότερα. Υπάρχει η έχθρα κατά του Ισραήλ και ταυτόχρονα η πιο ήπια στάση κατά του Ισραήλ. Υπάρχει ο εθνικισμός μεταξύ κρατών. Υπάρχει ο θρησκευτικός φανατισμός και η ήπια προσέγγιση, δηλαδή η μη ιδεολογικοποίηση της θρησκείας. Υπάρχει και το μίσος για τη Δύση, η τρομοκρατία και η επόμενη φάση του πολέμου Ισλάμ – Δύσης, ο οποίος κρατάει αίωνες αν και πέρασε από μία μακρά παύση από το 1683 μέχρι το 2001. Υπάρχουν και οι περιστασιακές παρεμβάσεις της Δύσης υπέρ ή κατά πτερυγών όλων αυτών, οι οποίες απεικόνιζαν τις συνθήκες της εποχής.
Ταυτόχρονα, αυξανόμενος αριθμός μουσουλμάνων μεταναστών εισρέει στην Ευρώπη οδηγώντας τους λαούς σε ανησυχία.
Όλα αυτά δημιουργούν ένα δυναμικό πλέγμα που εξελίσσεται με τον χρόνο και όχι μόνο δεν είναι εύκολο να γίνουν κατανοητά στην ολότητά τους. Γι’ αυτό, ας αντισταθούμε στον πειρασμό είτε να βγάλουμε βεβιασμένα συμπεράσματα, είτε να λάβουμε άκριτα θέση υπέρ του ενός ή του άλλου, ειδικά σε εποχές που όλα μεταβάλλονται με ραγδαία ταχύτητα.