Αντίδοτο στη ροπή προς τη συνωμοσιολογία

Γράφει ο Ανδρέας Σταλίδης.  (το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Εστία στις 23 Νοεμβρίου 2015).

Ένα εφόδιο στην ωρίμανση του ανθρώπου είναι η ικανότητα αντίληψης του οπτικού πεδίου του άλλου. Η ανεπιφύλακτη αποδοχή ότι ο καθένας βλέπει τα πράγματα από τη δική του υποκειμενική γωνία, λύνει παρεξηγήσεις, αποτρέπει την εξαγωγή βεβιασμένων συμπερασμάτων, αποθαρρύνει την υϊοθέτηση απόψεων που δεν βασίζονται σε δεδομένα και εμποδίζει την οικοδόμηση θεωριών συνωμοσίας.

Στις παρούσες συνθήκες διεξαγωγής του διαλόγου στη δημόσια σφαίρα διαπιστώνουμε τα εξής φαινόμενα: ομαδοποιήσεις, φανατισμό, ανορθολογισμό επιχειρημάτων, ανταλλαγή στερεοτύπων ή συνθημάτων αντί διαλόγου, ανούσιες προσωπικές αψιμαχίες, παγερή αδιαφορία για τα δεδομένα (πολλές φορές συνειδητή παρουσίαση ψευδών στοιχείων), έλλειψη διάθεσης διαμόρφωσης ιδίας άποψης και παραχώρηση στη μασημένη τροφή λογής ενδιαμέσων.

Σε ένα τέτοιο βορβορώδες περιβάλλον, ασφαλώς δεν θα μπορούσε κανείς να περιμένει να αναπτύξουν οι παρατηρητές αντισώματα κριτικής σκέψης ή τουλάχιστον να παρακινηθούν να κοπιάσουν να δουν τα πράγματα από διαφορετική οπτική γωνία, ακόμα και αν διαφωνούν με τη θέση που αυτή συνάγει.

Είναι όμως αρκετά αυτά για να αιτιολογήσουν τη ροπή στη συνωμοσιολογία;

Νομίζω πως όχι. Η τάση αυτή είναι αναγνωρίσιμη πριν διαμορφωθεί το συγκεκριμένο κλίμα, ειδικά στην έκταση που έλαβε με την τεχνολογία. Ούτε δέχομαι ότι αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της «ψυχής» του Έλληνα. Αλλού αναζητώ τα αίτια.

Την άνεση να συνοψίζει κανείς την ερμηνεία των φαινομένων σε ένα άρτια οργανωμένο σχέδιο από μία κλειστή ομάδα ανθρώπων, το οποίο δήθεν εκτελείται με χειρουργική ακρίβεια, την αποδίδω στην έλλειψη τριβής με την οργάνωση και τη μεθοδικότητα. Στην έλλειψη εμπειρίας εκπόνησης σχεδίων από μικρή ηλικία.

Όταν δεν γίνεται καθημερινό βίωμα η δυσκολία υλοποίησης ενός απλού στόχου, όλα τα σχέδια του κόσμου μοιάζουν τετριμμένα. Όταν απουσιάζει η εμπειρία σχεδιασμού και δεν υπολογίζει κανείς βασικά πράγματα, ευπρόβλεπτα ή δυσπρόβλεπτα, τα οποία μπορεί να ανακύψουν στην πορεία μέχρι το αποτέλεσμα, είναι αναμενόμενο να καταλήγει να θεωρεί ότι αυτά είναι πολύ εύκολο να τα κάνουν κάποιοι τρίτοι, ακόμα κι αν το σχέδιό τους είναι υποχθόνιο, μακροπρόθεσμο, επηρεάζει πληθώρα ανθρώπων, συμπεριλαμβάνει μυριάδες ενδιάμεσα γεγονότα και έχει προϋπολογίσει τις χαοτικές αντιδράσεις που θα προκληθούν στο μεταξύ, με αντίστοιχες πρόνοιες ελιγμών.

Πριν νιώσουμε έλξη από την επόμενη θεωρία συνωμοσίας που θα βρούμε στο διάβα μας, ας σκεφτούμε τις επιπτώσεις υιοθέτησής της: εξηγεί όλα τα φαινόμενα και τα δεδομένα; ή μόνο όσα βλέπουμε σήμερα. Μήπως παραβλέπει άλλα; Αν δούμε τα πράγματα από διαφορετική γωνία, θα μπορούσε να ευσταθεί; Η θεωρία ικανοποιεί τη βάσανο της λογικής; τα ενδιάμεσα στάδια ή οι πιθανές αντιδράσεις εμπλεκομένων (με τους βαθμούς ελευθερίας που έχουν), από την εκπόνηση του σχεδίου μέχρι σήμερα, πόσο εύκολο ήταν να έχουν προβλεφθεί; πόσο εφικτό ήταν να προβλέπονται εναλλακτικά σχέδια ανά περίπτωση; κοκ.

Βέβαια, οι εθισμένοι στην σκέψη ότι πρέπει πάντα να ευθύνεται ένας τρίτος που τα προσχεδίασε με εντυπωσιακή ακρίβεια, δεν κάμπτονται από τέτοια ερωτήματα.

Στρέφομαι λοιπόν στην παιδεία με την ευρεία έννοια. Να εκπαιδευτούμε στην οργάνωση, στον σχεδιασμό και στη μεθοδολογία: στην άσκηση στη σκέψη. Αυτό δεν αφορά μόνο σε δασκάλους ή γονείς. Μας αφορά όλους. Ο άνθρωπος είναι μιμητικό ον και αντιγράφει όσα βλέπει γύρω του.

Την επόμενη φορά που θα ακούσουμε ή διαβάσουμε μία άποψη ας μας επηρεάσει περισσότερο το περιεχόμενο από το πρόσωπο που την εκφέρει. Κυρίως: ας ελέγξουμε τις πηγές και ας ρωτάμε για πηγές. Η πρόσβαση στις πληροφορίες μας επιτρέπει σήμερα να αντικρούσουμε αρλούμπες χωρίς ιδιαίτερο κόπο. Με χρήση αξιόπιστων πηγών. Όταν το κάνουμε συστηματικά, θα αποδομηθεί η αξιοπιστία πολλών ενδιαμέσων, ώστε τελικά να αρχίσουν κάποτε  να σοβαρεύονται. Να τους παρακάμψουμε. Να ορθοτομείται ο λόγος της αληθείας.