Άρθρο του Eugene Vodolazkin για το αμερικανικό περιοδικό First Things, υπό τον τίτλο «The Age of Concentration»
Απόδοση στα ελληνικά: Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος
Σημείωμα του Μεταφραστή
Ο Eugene Vodolazkin είναι Ρώσος φιλόλογος και πολυβραβευμένος συγγραφέας, γνωστός στην Δύση κυρίως για το επιτυχημένο μυθιστόρημα του “Laurus” (μεταφράστηκε σε 15 γλώσσες), με θέμα τις παράδοξες περιπέτειες ενός σαλού μοναχού του 15ου αιώνος. Στο βιβλίο αυτό ο Vodolazkin δίνει μεγάλη προσοχή στην ανασύσταση του κοσμοειδώλου και του τρόπου σκέψεως ενός προνεωτερικού Ρώσου και (κατ’ επέκτασιν) μεσαιωνικού ανθρώπου, με όλες τις διαφορές που παρουσιάζει σε σχέση με τον σημερινό Δυτικό ή Ευρωπαίο.
Στο πρώτο μέρος που ήδη δημοσιεύσαμε, ο Vodolazkin ανιχνεύει πως μέσα από κάποιες τάσεις του σήμερα, συγκεκριμένα στην λογοτεχνία και την γραμματεία, επανακάμπτει μία μεσαιωνικού τύπου αντίληψη των πραγμάτων.
Στο δεύτερο και τελευταίο μέρος, που ακολουθεί παρακάτω (αρχικά γραμμένο στα ρωσικά, στη συνέχεια μεταφρασθέν στα αγγλικά από τον Alexis Klimoff και δημοσιευθέν στο σημαίνον αμερικανικό χριστιανικό περιοδικό First Things), ο συγγραφέας αναπτύσσει την νεομεσαιωνική του ιδέα, προσπαθώντας να «μαντέψει» τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής, με επίκεντρο την μετάβαση σε μία κατάσταση εσωτερικής και κοινωνικής «συγκεντρώσεως».
M.N.
******
Πολλοί θεωρούν τη Ρωσία ως μία οπισθοδρομική χώρα, η οποία βραδυπορεί πίσω από την Δύση. Αυτό δεν ισχύει. Ο κοινός μας πολιτισμός αλλάζει, και εξαιτίας της ωμής εμπειρίας του 20ου αιώνος, η χώρα μου είναι σε κάποια πράγματα πιο μπροστά από την Δύση. Έχω περιγράψει την επερχόμενη περίοδο ως έναν νέο Μεσαιωνισμό. Αλλά είναι πολύ νωρίς για να περιγράψουμε τούτη τη νέα εποχή λεπτομερώς. Μπορούμε θολά μόνο να δούμε την περιφέρεια της, η οποία μπορεί να εκφραστεί καλύτερα ως καλύτερα να εκφραστεί ως μία στροφή προς την εσωτερική ενδυνάμωση και την κοινωνική αναδιάρθρωση. Τη διαδικασία αυτή αποκαλώ «συγκέντρωση».
Ο κομμουνιστικός υλισμός καθόρισε την τάξη της Ρωσίας για πάνω από 70 χρόνια. Η φάση του υλισμού της αγοράς πέρασε με πολύ πιο ραγδαίο τρόπο. Αμφότεροι οι υλισμοί εμφάνισαν ακραίες εκδηλώσεις αλλά εν τέλει αποσύρθηκαν από τη σκηνή, ή έστω από το προσκήνιο. Ολόκληρος ο κόσμος είχε το χρόνο να θαυμάσει την κομμουνιστική φάση της αναπτύξεως μας, ενώ η φάση της αγοράς πέρασε χωρίς να γίνει ιδιαίτερα αντιληπτή. Είναι πιθανόν πως η γκροτέσκα, γελοία μορφή του Ρωσικού καπιταλισμού εν τέλει εμπόδισε αυτό το φαινόμενο από το να γίνει η ιδεολογικώς κυρίαρχη σύλληψη της κοινωνίας μας.
Από τον 18ο αιώνα, οπότε ο Ρωσικός πολιτισμός άλλαξε τον προσανατολισμό του από το Βυζάντιο προς την Δυτική Ευρώπη, δεν είχαμε δει τέτοια ριζική στροφή προς τη Δύση όπως αυτή που ακολούθησε το τέλος της ΕΣΣΔ. Ήταν το ίδιο αποδιοργανωτική όσο και εκείνη του 18ου αιώνος, σηματοδοτούμενη από την εμφάνιση ως τότε αγνώστων λέξεων και ιδεολογημάτων, των φράσεων και προτύπων σκέψεως που αποτελούν τα οικοδομικά υλικά των ιδεολογικών συστημάτων. Ένα από αυτά τα ιδεολογήματα εκφράστηκε σε μία πρόταση που προέκυψε την εποχή εκείνη. Περνούσε το μήνυμα ενός νέου, υποχρεωτικού ατομικισμού: «Αυτό είναι δικό σου πρόβλημα». Υπό τις συνθήκες του σοβιετικού κολλεκτιβισμού, μία τέτοια έκφραση θα ήταν απολύτως αδύνατη, αλλά στην Ρωσία της περεστρόικα οι άνθρωποι την ξεστόμιζαν με ενθουσιασμό, ανεξάρτητα από το εάν ταίριαζε στην περίσταση ή όχι. Καμιά φορά ο λόγος για να χρησιμοποιηθεί επινοείτο. Η φράση προκαλούσε θαυμασμό: έμοιαζε τόσο «Δυτική».
Η σχέση μεταξύ Ρωσίας και Δύσης τη στιγμή αυτή μπορεί να συγκριθεί με μάι ερωτική ιστορία. Κατά την αρχή της μετασοβιετικής περιόδου, η Ρωσία ήταν σαν ένα κορίτσι δίχως προίκα, έτοιμο να παντρευτεί τον πλούσιο Δυτικό χωρίς όρους. Αν και κάποιοι μπορεί να πουν πως αυτή η ερωτική παράδοση δεν ήταν τίποτε περισσότερο από την ωμή επιθυμία να πουλήσει το κορμί της, υπήρξε όντως αληθινή αγάπη. Γνήσιος καθώς ήταν, ο έρωτας της φάνηκε πως δεν έβρισκε ανταπόκριση, και το κορίτσι εκδιώχθηκε κακήν κακώς. Η πλοκή ύστερα αναπτύχθηκε, όπως πρέπει σε κάθε καλή ιστορία, στην κατεύθυνση του ριζικού μετασχηματισμού των πρωταγωνιστών.
Το τελευταίο τέταρτο του αιώνος η Ρωσία πέρασε από την χαώδη ελευθεριότητα – «Αυτό είναι δικό σου πρόβλημα» – σε ένα αυστηρά δομημένο και σκληρά διευθυνόμενο κράτος βασισμένο στην αρχή της παραδοσιοκρατίας, υπό την έννοια ενός συνειδητού προγράμματος αναστηλώσεως της παραδόσεως, όχι της οργανικής διαιωνίσεως μίας ήδη παραδοσιακής κοινωνίας. Κάποιες φορές αυτό το κράτος έχει υπάρξει ανισόρροπο, όπως είναι επιρρεπής κάθε υπό ανάπτυξη οργανισμός. Συγχρόνως ένα σημαντικό τμήμα της Δύσεως, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ωθεί την πραγματοποίηση των ιδεωδών του φιλελευθέρου οικουμενισμού, αν και αρχίζει να νιώθει τα θεμέλια του να αποσταθεροποιούνται. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν επίσης βιώσει μεγάλες αλλαγές, όπως φάνηκε από την πρόσφατη πολιτική εκστρατεία για τις προεδρικές εκλογές (ΣτΜ: εννοεί την εκλογή Ντόναλντ Τραμπ το 2016). Θα αφήσω τους φίλους μου στην ΕΕ και την Αμερική να χαρακτηρίσουν αυτές τις αλλαγές, αλλά ένα πράγμα μπορώ να πω με βεβαιότητα: Κάθε λόγος για έναν πιθανό γάμο έχει παύσει. Η Δύση στην τρέχουσα μορφή της δεν ταιριάζει πλέον στη Ρωσία. Αυτή είναι μία από τις σπάνιες περιπτώσεις που τα αισθήματα μεταξύ Δύσεως και Ρωσίας είναι αμοιβαία.
Η αντίθεση μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ έχει φθάσει ένα σημείο που δεν φαίνεται να προσέγγιζε ούτε την σοβιετική εποχή. Ο πόλεμος προπαγάνδας που διεξάγεται από κάθε πλευρά είναι σκληρός άνευ προηγουμένου. Κατά καιρούς φοβάται κανείς πως οι θυμωμένες λέξεις μπορεί να μετατραπούν σε σφαίρες. Και όλα αυτά συμβαίνουν ενώ η Ρωσία δεν είναι πια μία κομμουνιστική χώρα σε ιδεολογική διαμάχη με την Δύση. Μία παράλογη κατάσταση; Ναι, αλλά μόνο εάν κάποιος λάβει υπ’ όψιν μόνο τους οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες. Αν κάποιος πιστεύει πως η μεταφυσική είναι μία από τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας, οι περιστάσεις είναι λιγότερο αναπάντεχες.
Ο ανταγωνισμός μεταξύ Ρωσίας και Ηνωμένων Πολιτειών είναι ένα σημάδια μίας εποχής που αντικαθιστά αυτήν που κληρονομήσαμε. Την αποκαλώ «εποχή της συγκεντρώσεως» και την τοποθετώ στην ίδια κατηγορία με την αρχαιότητα, τον Μεσαίωνα, την Αναγέννηση και τη Νεωτερικότητα. Υπό την τυπική έννοια, η εποχή της συγκεντρώσεως μπορεί να συγκριθεί με την Αναγέννηση, αλλά με μία σημαντική διαφορά: Αυτό που αναγεννάται δεν είναι η αρχαιότητα, αλλά ο Μεσαίωνας. Υπάρχουν δύο επίπεδα τούτης της παλλινορθώσεως, μία προσωπική και μία κοινωνική.
Το παραμύθι του Ivan Krylov «Το Κουαρτέτο» αφηγείται την ιστορία τριών ευθύμων ζώων που αποφασίζουν να παίξουν μουσική. Όπως συχνά συμβαίνει με τους κοινωνικώς δραστηρίους ανθρώπους, δεν ξέρουν πως να χρησιμοποιήσουν τα μουσικά τους όργανα. Προσπαθούν αρκετές φορές αλλάζοντας τον τρόπο που κάθονται, λες και αυτό θα βελτίωνε την ποιότητα της μουσικής τους. Φυσικά αυτό το παιχνίδι με τις «μουσικές καρέκλες» δεν λειτουργεί. Το παραμύθι μας θυμίζει πως το όλον αποτέλεσμα δεν μπορεί να αλλάξει απλά μετακινώντας τα μέρη που το συνιστούν, και πως η συλλογική εργασία δεν οδηγεί πάντοτε στην επιτυχία. Υπάρχουν πράγματα που μόνο μέσα από τον προσωπικό μόχθο μπορούν να αποκτηθούν – στην περίπτωση αυτή, η ικανότητα να παίζει κανείς ένα μουσικό όργανο. Εφαρμόζοντας το δίδαγμα του παραμυθιού στην κοινωνική και πολιτική σφαίρα, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι δίχως την προσωπική πειθαρχία που απαιτείται για τη ελτίωση της ποιότητος του «ανθρωπίνου υλικού» μας, όλες οι κοινωνικές κατασκευές θα καταρρεύσουν.
Οι σκορπισμένες και απαίδευτες ψυχές μας χρειάζεται να διαμορφωθούν, να πάρουν σχήμα, αποκτώντας στόχο ή συγκέντρωση. Αυτό θα πρέπει να πραγματοποιηθεί πρώτα απ’ όλα σε προσωπικό επίπεδο, απαιτώντας την ανάπτυξη της δυνατότητος για αυτο-κατεύθυνση ανεξαρτήτως των κοινωνικών συνθηκών και της προπαγάνδας που μας περιβάλλει. Η προσωπική συγκέντρωση εργάζεται ενάντια στις διαλυτικές επιρροές που θα μπορούσαν ειδάλλως να πάρουν τον έλεγχο των ψυχών μας.
Κατά την αυγή της εποχής των υπολογιστών, θυμάμαι πως ένας συνάδελφος με ρώτησε που βρίσκεται αποθηκευμένο το περιεχόμενο του διαδικτύου. Αρχικά δεν κατάλαβα καν την ερώτηση, αλλά εν τέλει φάνηκε πως ο συνάδελφος μου νόμιζε ότι το υλικό ήταν διανεμημένο ανά τον ιστό, ταυτόχρονα υπάρχον παντού και πουθενά. Εξέφραζε ένα ιδεολόγημα που δείχνει την διαδεδομένη άποψη πως τα πράγματα είναι διασκορπισμένα σε «αιθέρια», ψηφιακά δίκτυα. Συνεπώς, όταν μιλάμε για την αύξηση της κοινωνικής εντάσεων, τείνουμε να ξεχνάμε πως αυτή η νευρική ενέργεια δημιουργείται από απτές ανθρώπινες ψυχές. Φυσικά αυτές οι ψυχές αλληλεπιδρούν, όμως αυτή η νευρική ενέργεια μπορεί να «σβήσει» μόνο από κάθε ξεχωριστό ανθρώπινο ον – τον εαυτό του.
Μιλώντας για την προσωπικότητα κατά τον Μεσαίωνα στο βιβλίο του «Το τέλος της εποχής μας», ο Nikolai Berdyaev δίνει κάτι που εκ πρώτης όψεως μοιάζει με έναν αντιφατικό ορισμό. Επιχειρηματολογεί πως οι άνθρωποι τον Μεσαίωνα, εν συγκρίσει με τους μοντέρνους, ήταν λιγότερο ατομοκεντρικοί αλλά είχαν πολύ ισχυρότερες και σταθερότερες προσωπικότητες. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία αντίφαση. Η σύγχρονη εποχή προωθεί την ανάπτυξη διακριτών ατομικών ιδιοτήτων και μας ενθαρρύνει να δούμε τους αυτούς μας ως άτομα παρά ως ρόλους, όμως μας έχει απομονώσει από τις αλήθειες που μας προμηθεύουν με ενέργεια και στερεώνουν το μυαλό. Αυτές είναι φυσικά οι θρησκευτικές αλήθειες – εκπροσωπούν τις κάθετες συνδέσεις.
Ζούμε σε μία εποχή όπου η μαζική συνείδηση εμφυσείται από την εκπαίδευση και τα ΜΜΕ. Ενθαρρύνει οριζόντιες συνδέσεις. Σκεφτόμαστε τους αυτούς μας υπό τους όρους σχέσεων με άλλους ανθρώπους. Το άτομο γίνεται κομμάτι μίας μάζας. Η δημοφιλία συνιστά ένα σημαντικό παράδειγμα: είναι μία θέση την οποία ο άνθρωπος κερδίζει μέσω της οριζοντίου αποθεώσεως. Ο Μεσαίωνας, εν αντιθέσει, υμνεί την αγιοσύνη, η οποία ρέει από την κάθετη σύνδεση με τον Θεό, όχι την οριζόντια σύνδεση με τους άλλους. Η κάθετη σύνδεση προσδίδει στο άτομο αυτονομία, επιτρέποντας του να αξιολογεί γεγονότα και σχέσεις υπό την οπτική της θρησκευτικής ηθικής. Σήμερα, ο παραδειγματικός σύγχρονος τρόπος για να αποκτήσει κανείς την ανεξαρτησία του από τη μαζική συνείδηση είναι η κοινωνική διαμαρτυρία. Αλλά αυτή είναι οριζόντια – είναι θέση «εναντίον». Η κάθετη σύνδεση δίνει μία πολύ ισχυρότερη θέση. Τοποθετεί τον άνθρωπο «από πάνω» και υπερβαίνει τον οριζόντιο ιστό των κοινωνικών σχέσεων.
Είμαι πεπεισμένος πως οι πολιτικοί κατακλυσμοί δεν είναι ούτε μόνο ούτε κυρίως το αποτέλεσμα κοινωνικών και οικονομικών παραγόντων. Ας πάρουμε ως παράδειγμα την Επανάσταση του 1917. Η Ρωσία είχε περάσει χειρότερες χρονιές δίχως επαναστάσεις. Ένα ακόμη παράδειγμα είναι η πολιτική τρομοκρατία. Άνθισε ως κοινωνικό φαινόμενο στη Ρωσία κατά τη βασιλεία του Αλεξάνδρου Β’, ενός από τους πλέον φιλελευθέρους τσάρους, ο οποίος εν τέλει φονεύθηκε σε τρομοκρατική επίθεση. Αλλά ας αφήσουμε στην άκρη το ρωσικό πλαίσιο. Θα μπορούσαν οι κοινωνικές και πολιτικές περιστάσεις στην Ευρώπη τα έτη μετά το 1910 να εξηγήσουν τη ξέσπασμα των τρομακτικών εχθροπραξιών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου; O πιο εξέχων παράγων ήταν η άνοδος της επιθετικότητος σε κάθε παράταξη πριν ξεκινήσει ο πόλεμος. Αρκεί να διαβάσει κανείς τους ποιητές της περιόδου. Η πλειοψηφία τους ανέμεναν και ανυπομονούσαν για τον πόλεμο. Πιστεύω ότι η αναζήτηση των αιτιών πίσω από τέτοιες καταστροφές πρέπει να ξεκινήσει στην προσωπική σφαίρα.
Για τον λόγο αυτό, και παρά την πολυπλοκότητα της τρεχούσης καταστάσεως, έχω την βάση για να είμαι αισιόδοξος. Δεν διακρίνω κανένα επιθετικό πνεύμα στη σημερινή Ρωσική κοινωνία (πλην σπανίων εξαιρέσεων). Η οργισμένη μοχθηρία που ανέτρεψε τα πάντα το 1917 δεν υπάρχει σήμερα. Δεν θέλω να πω ότι στην Ρωσία όλοι συμπαθούμε ο ένας τον άλλον. Αλλά έχουμε σταματήσει να ζούμε με γυμνωμένα τα μαχαίρια.
Τα αισθήματα στο διεθνές επίπεδο είναι επίσης πολλά υποσχόμενα. Παρά την χρόνια προπαγάνδα, δεν έχει υπάρξει κάποια σημαντική αύξηση της ξενοφοβίας ή των απομονωτιστικών τάσεων στην Ρωσική κοινωνία. Παρά τις κυρώσεις και την επιθετική ρητορική αμφοτέρων των πλευρών, δεν υφίσταται βαθύς ανταγωνισμός της Ρωσίας προς τη Δύση.
Υπάρχει ακόμη μία πτυχή της προσωπικής διαστάσεως, συγκεκριμένα, ο ρόλος του εθνικού ηγέτου. Η ηγεσία μίας χώρας και ο πληθυσμός της πάντοτε συνδέονται με κάποιον τρόπο. Αυτό ισχύει τόσο για τις δημοκρατικές όσο και για τις μη δημοκρατικές κοινωνίες. Σε μία δημοκρατική κοινωνία, η σχέση μεταξύ του πληθυσμού και της ηγεσίας του είναι θεσμοποιημένη και διαφανής, ενώ σε μία μη δημοκρατική, κρυφή και περίπλοκη, αλλά αυτό δε σημαίνει πως δεν υφίσταται. Ακόμη και ένα δεσποτικό καθεστώς δεν μπορεί να εγκαθιδρυθεί χωρίς την ύπαρξη ενός κοινωνικού αιτήματος για την εμφάνιση του.
Ας φανταστούμε ότι ο Στάλιν φθάνει στο Λονδίνο και προτείνει την διεξαγωγή μίας κρατικής εκστρατείας τρομοκρατίας. Η πρόταση του δεν θα ήλκυε καθόλου του Άγγλους. Η δικτατορία του θα ακυρωνόταν προτού καν αρχίσει. Αλλά στην Ρωσία η δικτατορία εφαρμόστηκε πλήρως. Μοιάζει σα να υπήρχε κάποιο αίτημα για αυτήν και ότι έλυνε ορισμένα προβλήματα. Τι προβλήματα; Ο ήρωας του μυθιστορήματος μου «Ο αεροπόρος» θεωρεί ότι ο Στάλιν λειτουργούσε ως το όργανο της κοινωνικής προσδοκίας για αυτοκτονία. Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πως θα μπορούσε να προκύψει μία τέτοια προσδοκία. Γιατί όμως κοπάδια φαλαινών ξεβράζονται στις παραλίες; Το ανθρώπινο μυαλό περιέχει ανορθολογικά και τρομακτικά στοιχεία που μπορούν να το τραβήξουν σε σκοτεινά βάθη. Η αιματηρή σταλινιστική τρομοκρατία δύσκολα γίνεται αντιληπτή μέσα από κοινωνικές και πολιτικές κατηγορίες. Δεν μπορούμε να την ερμηνεύσουμε δίχως μεταφυσική.
Για το δικό μας θέμα το σημαντικό είναι το εξής: Ένας εθνικός ηγέτης, κάθε εθνικός ηγέτης, δεν εμφανίζεται τυχαία, και όταν αυτό συμβεί, θα κληθεί να λύσει συγκεκριμένα προβλήματα. Συγχρόνως είναι προφανές πως τα προβλήματα που αντιμετώπισε, φερ’ ειπείν, ο Σαρλ ντε Γκωλ ήταν πολύ διαφορετικά από εκείνα του Φρανσουά Ολάντ. Το παράδειγμα του Ολάντ πιστοποιεί πως αυτή η γενιά απροσώπων ηγετών οδεύει προς την έξοδο. Η πλειοψηφία όσων βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας σήμερα υπηρετούν ως οι τελευταίοι ιππότες ενός ιστορικού κύκλου που κλείνει.
Αυτά που έρχονται θα απαιτήσουν έναν ηγέτη μεταρρυθμιστή ή ακόμη και επαναστάτη. Καθώς αυτή η περίοδος τελειώνει και μία νέα αρχίζει, ένας τέτοιος ηγέτης είναι μάλλον απίθανο να εκδηλώνει τις αναμενόμενες ιδιότητες ενός υπευθύνου πολιτικού δρώντος. Ανέρχεται στο προσκήνιο επειδή εκφράζει με τον πιο ζωηρό τρόπο τις αλλαγές που αναμένει η πλειοψηφία. Ίσως αυτό εξηγεί την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ.
Τα άτομα και τα φαινόμενα που κόβουν την κατεστημένη ροή των πραγμάτων είναι εξ’ ορισμού απρόσμενα. Τα ερωτηματολόγια που σχεδιάζονται για να προσμετρήσουν την σημασία, δημοτικότητα και την επιρροή παράγουν εσφαλμένα αποτελέσματα, καθώς οι αποκρινόμενοι προτιμούν να εκφράσουν την «κοινωνικά αποδεκτή» άποψη η οποία μπορεί να μην ταυτίζεται με το τι όντως πιστεύουν. Συνεπώς το δημοψήφισμα για το Brexit και η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ πέτυχαν αντιτιθέμενα τόσο προς την κατεστημένη κοινή γνώμη όσο και τις προβλέψεις των δημοσκόπων. Οι περισσότεροι προτιμούν να μην αποκαλύπτουν πως υποστηρίζουν ένα τελείως καινούριο πολιτικό εγχείρημα, ειδικότερα στις τελευταίες φάσεις μία εποχής την οποία καθορίζει η μαζική συνείδηση και η προτεραιότητα της οριζοντίου συνδεσιμότητος. Η νέα εποχή της συγκεντρώσεως έρχεται αναπάντεχα.
Όταν λαμβάνει κανείς υπ’ όψιν το κοινωνικό επίπεδο αυτής της νέας εποχής, είναι καλύτερο να ξεκινήσει με την έννοια της «ουτοπίας». Η ελληνική αυτή λέξη προέρχεται από το «ου τόπος», κάτι που δεν υπάρχει. Όταν ο όρος αυτός επινοήθηκε τον 16ο αιώνα, υφίστατο μόνο στη σφαίρα των ιδεών και δεν είχε ένα μονοπάτι αίματος να τον ακολουθεί. Μία πολύ διαφορετική σχέση με την έννοια της ουτοπίας διαμορφώθηκε κατά τη σύγχρονη εποχή.
Η αρχαιότητα συνήθως συνελάμβανε τον χρόνο υπό κυκλικούς όρους, ενώ στη σύγχρονη εποχή ο χρόνος νοείται ως μία γραμμική πρόοδος προς ένα συγκεκριμένο τέλος. Κατά τον Μεσαίωνα ο χρόνος είχε επίσης κατεύθυνση, αλλά κατά έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο: τα παλαιά γεγονότα επαναλαμβάνονται σε νέο επίπεδο. Ο Μεσαίωνας έκανε ένα συμβιβασμό ανάμεσα στην αρχαιότητα και την νεωτερικότητα, συλλαμβάνοντας τον χρόνο ως σπείρα. Η σημερινή εποχή ανυπόμονα περιμένει το μέλλον, το οποίο βλέπει ως το απόγειο προς το οποίο πρέπει να παλέψει. Ο Μεσαίωνας αποδεχόταν το μέλλον, αλλά είχε μία ήρεμη σχέση μαζί του. Για τον άνθρωπο του Μεσαίωνος, η ύψιστη στιγμή της ιστορίας ήταν η ενσάρκωση του Ιησού Χριστού, ένα σημείο το οποίο έχει ήδη παρέλθει, αλλά το οποίο επαναλαμβάνεται αενάως κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας
Αυτό προσμετράται ως μία από τις πλέον θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στο Μεσαίωνα και το σήμερα: ο Μεσαίωνας δεν ήξερε την ιδέα της προόδου, ενώ η σύγχρονη εποχή την θεωρεί ως θεμελιώδη. Για αυτό και από τον Μεσαίωνα δεν άνθισαν οι ουτοπίες. Στην ουσία της μία ουτοπία είναι η ιδέα του προοδευτικού κινήματος προς την (ακόμη μη αποκτηθείσα) τελειότητα.
Είναι λάθος να βλέπουμε τις ουτοπίες ως άκακα όνειρα. Συνδυασμένη με την ιδέα της προόδου, η ουτοπική σκέψη είναι ένα όνειρο που παρακινεί σε δράση. Καθιερώνει έναν στόχο τόσο υψηλό που δεν μπορεί ποτέ να εκπληρωθεί. Όσο πιο ιδεατός γίνεται, τόσο μεγαλύτερη η επιμονή με την οποία πρέπει να επιδιωχθεί. Εκείνη τη στιγμή χύνεται αίμα. Ωκεανοί αίματος.
Μία από τις πιο τρομακτικές απόπειρες εκπληρώσεως μίας ουτοπίας ήταν το κομμουνιστικό πείραμα. Ένα σύνθημα γραμμένο σε μια πινακίδα στο γκούλαγκ του Solovki ήταν μια απλή αλλά ακριβής έκφραση της ουσίας της ουτοπίας: «Με σιδηρά πυγμή θα οδηγήσουμε την ανθρωπότητα στην ευτυχία». Η ακατάβλητη επιδίωξη της κομμουνιστικής ουτοπίας καθόριζε την ζωή στη Ρωσία για ένα μεγάλο μέρος του προηγουμένου αιώνος με κόστος εκατομμύρια ζωών.
Κατά το δεύτερο μισό του περασμένου αιώνος (πράγματι ενός αιώνος της ουτοπίας) αναδύθηκε μία ακόμη ουτοπία, εκείνη του παγκοσμισμού (globalism), η οποία αρχικά φαινόταν απλώς ως η ιδεολογική συνοδεία της αναπτύξεως των πολυεθνικών εταιριών. Υπό ορισμένες πλευρές όντως αυτό ήταν. Αλλά όπως συμβαίνει συχνά με τα φαινόμενα που δεν είναι επαρκώς θεμελιωμένα στην πραγματικότητα, οι ιδέες που συνδέθηκαν με τον παγκοσμισμό – ειρήνη μέσω εμπορίου, ο πολίτης του κόσμου, η «διεθνής κοινότητα» – απέκτησε την δική του ζωή. Μιλώντας με αυστηρούς όρους, οι ουτοπίες, ούσες μύθοι, δεν χρειάζονται βάση για να υπάρχουν. Δεν παράγονται από πραγματικές περιστάσεις αλλά γεννιούνται από ιδέες. Συγχρόνως δεν μπορεί να πει κανείς ότι οι ουτοπίες είναι πλήρως άσχετες με την πραγματικότητα. Δυστυχώς υπάρχει ένας σύνδεσμος, αν και ασυνήθιστος: παρ’ ότι η ουτοπία δεν είναι προϊόν της πραγματικότητος, ξεκινά να δημιουργεί μία δική της.
Εκεί που η μαρξιστική ουτοπία της Ρωσίας γέννησε την τρομοκρατία, η ουτοπία του παγκοσμισμού της Δύσεως ενέπνευσε πολέμους «για την δημοκρατία» και «έγχρωμες επαναστάσεις». Αυτό έχει γίνει αντικείμενο πολλών συζητήσεων που δεν πρόκειται να επαναλάβω. Παραβλέποντας την ζημιά που προκλήθηκε στις χώρες οι οποίες υπέστησαν τον «εκδημοκρατισμό» – μεγάλος αριθμός αμέσων και εμμέσων θυμάτων, η αντικατάσταση των παραδοσιακών κοινωνικών δομών από χάος – μπορούμε να δούμε τα προβλήματα που προκαλεί η ουτοπία του παγκοσμισμού στην ίδια τη Δύση.
Περίπου είκοσι χρόνια πριν ένας Ολλανδός πάστορας με το πρόσωπο του Mr Pickwick (ΣτΜ: φανταστικός χαρακτήρας Βρετανικών βιβλίων του 19ου αιώνος, γνωστός για την αφέλεια και την παιδική του απλοϊκότητα) μου έκανε μία ξενάγηση στο Άμστερνταμ. Το βασικό θέμα αυτής της αξιομνημονεύτου ξεναγήσεως ήταν η λέξη «ανεκτικότητα». Οι Ολλανδοί είναι ανεκτικοί, μου είπε, και συνεπώς στο Άμστερνταμ δεν υπάρχουν εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες, ένα κατόρθωμα που κατέστη δυνατό από το γεγονός πως ενώ πλειονότητα των κατοίκων είναι ολλανδικής καταγωγής, μόνο το 25% αυτοαποκαλούντο χριστιανοί. Η απαρίθμηση των επιτευγμάτων της Ολλανδικής ανεκτικότητος έφθασε στο συμπέρασμα με την αναφορά της αφαίρεσης ενός στίχου σχετικά με την βοήθεια του Θεού από τον Ολλανδικό εθνικό ύμνο. Όπως καταλαβαίνεις, μου εξήγησε ο πάστορας, «διαφορετικοί άνθρωποι έχουν διαφορετικούς θεούς, και μπορεί να προσβληθούν που ο ύμνος ονομάζει μόνο τον χριστιανικό Θεό. Αυτός είναι ο θρίαμβος της ανεκτικότητος, έτσι δεν είναι;» Ακούγοντας τον σκέφτηκα πως αν αυτό είναι ο θρίαμβος, πως θα έμοιαζε η καταστροφή;
Οι νόμιμες και παράνομες ροές μεταναστών έχουν φθάσει σε τέτοιες διαστάσεις τις τελευταίες δεκαετίες που οι συγκρίσεις με τις μεγάλες μεταναστεύσεις των λαών μεταξύ 4ου και 7ου αιώνος δεν είναι υπερβολικές. Αυτή η μετανάστευση επηρέαζε τον τοπικό πληθυσμό με τρόπους που δεν ήταν πάντοτε ευεργετικοί. Πέρα από τα ουτοπικά όνειρα των σημερινών οπαδών του παγκοσμιμού δεν έχουμε λόγους να συμπεράνουμε ότι οι σημερινές μεταναστεύσεις θα έχουν διαφορετικά αποτελέσματα.
Οι αισιόδοξες υποθέσεις είναι τυπικές της ουτοπικής σκέψεως και μέχρι πολύ πρόσφατα εκφράζονταν από πολλούς Δυτικούς ηγέτες και διανοητές. Η Ευρώπη απεικονίστηκε ως ένα μεγάλο καζάνι μέσα στο οποία διάφορα συστατικά βράζουν και ανακατεύονται. Στην πραγματικότητα κάποια από τα συστατικά μέσα στο καζάνι δεν έχουν καμία διάθεση να αφομοιωθούν. Αυτό το οποίο δεν θέλει να διαλυθεί ή να αναμειχθεί συνεχώς επανέρχεται στην επιφάνεια. Φυσικά, ένας άνθρωπος έχει δικαίωμα να μην αποσυντεθεί εάν δεν το θέλει. Κάποιοι επιδιώκουν την ανεξαρτησία τους. Αυτό απαιτεί συγκέντρωση, όχι διάλυση. Συνεπώς είναι η υπεύθυνη και όχι η ουτοπική σκέψη που πρέπει επειγόντως να καθορίσει τι είδους «γεύμα» προσπαθεί να φτιάξει η Ευρώπη.
Κανονικά αυτή η σκέψη θα έπρεπε να γίνει πριν πει το καζάνι στη φωτιά, αλλά τώρα είναι αργά. Η ουτοπική φύση του παγκοσμισμού επιμένει στην δυνατότητα του πολυπολιτισμού, δηλαδή πως άνθρωποι από διαφορετικές κουλτούρες μπορούν να ζουν στο ίδιο μέρος ενώ διατηρούν διακριτές ταυτότητες. Αυτό μπορεί να γίνει. Η Βυρηττός είναι διάσημη για την πολυπολιτισμική της ιστορία. Παρ’ όλα αυτά ο πολυπολιτισμός είναι δύσκολο να συντηρηθεί, όπως μας υπενθυμίζει η πρόσφατη ιστορία της Βυρηττού. Υπάρχουν κουλτούρες που δεν συγχωνεύονται – όπως το νερό και το λάδι – και η έκχυση τους στο ίδιο δοχείο είναι συνταγή για σύγκρουση.
Όταν το χάος σε ένα σύστημα (οποιοδήποτε σύστημα) πλησιάζει ένα σημείο καμπής, το σύστημα χρειάζεται τουλάχιστον να σταματήσει την διαδικασία – ειδάλλως θα πάψει να είναι σύστημα. Μία από τις σημαντικές συνιστώσες ενός συστήματος είναι το όριο που το ξεχωρίζει από τα άλλα συστήματα (και από το χάος). Δεν εκπλήσσει το γεγονός πως η διαδικασία παλλινορθώσεως της ακεραιότητος και λειτουργικότητος των συστημάτων πρέπει να ξεκινήσει με περίσκεψη σχετικά με τα όρια – ένα σημαντικό στοιχείο στην κοινωνική διαδικασία της συγκεντρώσεως.
Η Δυτική Ευρώπη, η Ρωσία και οι ΗΠΑ εκπροσωπούν διαφόρους κλάδους του ιδίου δένδρου. Το βασικό συστημικό γνώρισμα αυτού του πολιτισμού είναι ο χριστιανισμός, τόσο ως θρησκευτική πρακτική όσο και ως συγκεκριμένο είδος κουλτούρας. Εάν ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός προορίζεται να επιζήσει, αυτό απαιτεί την επανανακάλυψη του χριστιανισμού. Και αυτό θα λάβει χώρα τόσο σε εθνοκρατικό όσο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.
Τι θα σημαίνει αυτό για το μέλλον, είναι αβέβαιο. Ο Χριστιανικός κόσμος χάνει την ισχύ του, και το ειδικό βάρος του στον κόσμο συνολικά μειώνεται. Σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, τα σημαντικότερα σημεία του κόσμου δεν θα εκπροσωπούνται πλέον αποκλειστικά από ευρωπαϊκά κράτη, και αυτό θα οδηγήσει σε μία αναδιοργάνωση. Οι αντίπαλοι του χθες, η Δύση και η Ρωσία, ίσως χρειαστεί να ενωθούν γύρω από ένα σημείο αναφοράς που θα αντιτίθεται σε ένα άλλο, μη ευρωπαϊκό, το οποίο μπορεί με τη σειρά του να αποτελείται από έναν αριθμό εθνών-κρατών.
Φυσικά, οι διακηρύξεις σχετικά με το μέλλον πρέπει να είναι διστακτικές. Αλλά είναι επιτρεπτές όταν το μέλλον είναι ως ένα βαθμό ορατό από το παρόν. Αυτή είναι η κατάσταση μας. Η σύγχρονη εποχή υποχωρεί και δίνει την θέση της στην Εποχή της Συγκεντρώσεως. Πιστεύω λοιπόν ότι δικαιούμαι να προτείνω κάποιες υποθέσεις:
- Η ιστορία των Ευρωπαϊκών πολιτισμών διέρχεται μία μεταβατική περίοδο από τη μία εποχή στην επόμενη. Χρησιμοποιώντας την ορολογία του Nicholas Berdyaev, θα μπορούσε να πει κανείς ότι μία «νυκτερινή» περίοδος έρχεται, ένας καιρός συγκεντρώσεως κατά τον οποίο εσωτερικεύουμε τις εμπειρίες που λάβαμε κατά την «ημέρα» της συγχρόνου εποχής.
- Η πιο πρόσφατη «νυκτερινή» περίοδος ήταν ο Μεσαίωνας. Η ερχόμενη εποχή πολύ πιθανόν να φέρει στο προσκήνιο την μεσαιωνική έμφαση στο μεταφυσικό. Θα πρέπει να θυμάται κανείς ότι η αλλαγή εποχών συχνά δεν προχωρά με το ίδιο βήμα, αλλά με την μορφή ωθήσεων ή παλμών, με την παλίρροια – άμπωτη και πλημμυρίδα.
- Το κύριο επίπεδο της συγκεντρώσεως θα είναι προσωπικό, αφού το υποκείμενο της ηθικής και μεταφυσικής εμπειρίας είναι το ίδιο το ανθρώπινο πρόσωπο. Ο εθνικός ηγέτης επίσης θα εναρμονιστεί με τις μεταφυσικές ανάγκες της εποχής.
- Αυτή η εποχή της συγκεντρώσεως θα έχει επίσης μία κοινωνική διάσταση και έκφραση. Θα αποτελείται από την αναστήλωση των εθνών-κρατών ως της υποστάσεως των λαών. Συγκριτικά με το παγκόσμιο πλαίσιο αναφοράς που τονίζεται τα τελευταία 50 χρόνια, το εθνικό επίπεδο θα έχει την προτεραιότητα.
- Μία από τις εκδηλώσεις της εποχής της συγκεντρώσεως θα είναι η τελική απόρριψη κάθε απόπειρας για την πραγμάτωση της ουτοπίας, όπως ο κομμουνισμός στην Ρωσία και ο παγκοσμισμός στην Δύση.
- Με την έκλειψη των ουτοπικών συλλήψεων, ο φουτουριστικός τρόπος σκέψεως πιθανώς θα υποχωρήσει και αυτό. Η μετανεωτερικότητα αποτελεί την προοικονομία αυτής της εξελίξεως. Η υψηλή, συχνά ειρωνική προσοχή προς το παρελθόν έχει εντυπώσει στην κοινωνία την σημασία της αναδρομικής θέας των πραγμάτων. Καθώς αναπτύσσεται, η μετανεωτερικότητα γελά όλο και λιγότερο. Σε κάποιο σημείο αρχίζει να ακούγεται πολύ σαν το Μεσαίωνα. Μπαίνουμε σε μία εποχή που η φράση «κοινωνική πρόοδος» δεν θα ακούγεται πειστική, και οι λέξεις «παρελθόν» και «παρόν» θα σημαίνουν περισσότερα από την λέξη «μέλλον».