Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης
“ΟΙ ΔΥΤΙΚΟΙ ΕΧΟΥΣΙ ΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ. ΗΜΕΙΣ ΕΧΟΜΕΝ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΙΝ. ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΤΩΝ ΕΟΡΤΩΝ”
Ο κυρ-Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, εραστής της γνήσιας Βυζαντινής μουσικής, προβαίνει σε διάφορα έργα του (άρθρα, διηγήματα, «αποσπάσματα σκέψεων») στην διατύπωση καίριων παρατηρήσεων για την περίοδο της Μεγάλης Εβδομάδος.
Στα 1893 έγραψε σε αθηναϊκή εφημερίδα για το περιώνυμο τροπάριο της Κασσιανής: «Κύριε, η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή…»:
«…Όσω λαμπρόν και υψηλόν από άποψιν ποιήσεως, τοσούτω περιπαθές κ ἐν σεμνότητι εύστροφον υπό έποψιν μέλους. Μέλος δ ἡμεῖς εννοούμεν το Βυζαντινόν, διότι η ποίησις και ο ρυθμός αυτός του τροπαρίου, ως και όλων των της Μεγάλης Εβδομάδος, έχει τονισθεί υπό αρχαιοτάτου μουσικοσυνθέτου, συνδυάσαντος τον ρυθμόν των στίχων με του μέλους την αφελή χάριν. Δεν χωρεί λοιπόν εις ταύτα ουδείς νεωτερισμός, ουδεμία καινοτομία τετραφωνική η πολυφωνία, ως την σήμερον αποπειρώνται τούτο καινοτόμοι τινές. Δεν είνε δυνατόν να τονίση τις σήμερον αυτό καλλίτερον η ο ποιητής του τροπαρίου ο και μελοποιός τυγχάνων. Ώστε κατά τας ημέρας τουλάχιστον ταύτας άφετε την μονοφωνίαν της Βυζαντινής και μη μιγνύετε εν αυτή ξενισμούς, οίτινες δεν είνε άλλο παρά αυτόχρημα βεβήλωσις του αγνού θρησκευτικού Βυζαντινού μέλους…»
Πλησιάζoντας λοιπόν η Αγία και μεγάλη εβδομάδα από το απόγευμα της ερχόμενης Κυριακής των Βαΐων, ευκαιρία να εντρυφήσουμε στην σημαντικότερη περίοδο του λειτουργικού έτους μέσα από τα ακούσματα της Βυζαντινής Μουσικής!!!
Μέσα στη μακραίωνη πορεία του ο Ελληνισμός, ως εθνική οντότητα, διαμορφωμένη μέσα σε ποικίλες ιστορικές συγκυρίες, άφησε πάνω στο χάρτη του παγκόσμιου πολιτισμού λαμπρά έργα τέχνης και σκέψης.
Ακόμη και σε περιόδους που η Ιστορία επεφύλαξε στους Έλληνες σκληρή δοκιμασία, η συνολική αυτή εθνική συνείδηση κατάφερε να διατηρήσει, αν όχι να εξελίξει, λαμπρές μορφές της Τέχνης.
Μια μορφή πολιτισμού πολύ ιδιαίτερη, είναι αυτό που ονομάζουμε βυζαντινή μουσική. Είναι η μουσική που διαμορφώθηκε μέσα στην περίοδο της βυζαντινής ιστορίας και είχε ως στόχο να επενδύσει ηχητικά τους ύμνους της Ανατολικής Εκκλησίας. Είναι η «λόγια» ελληνική μουσική· ό,τι δηλαδή ονομάζουμε σοβαρή μουσική για τον δυτικό κόσμο. Συγκροτήθηκε, οργανώθηκε και αναλύθηκε, και ως πρακτική, και ως μουσική επιστήμη. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όχι μόνο διατηρήθηκε ως παράδοση σε περιοχές με ελληνικούς πληθυσμούς αλλά άνθισε περισσότερο και εξελίχθηκε κυρίως στο εθνικό τότε κέντρο που ήταν η Κωνσταντινούπολη με το ορθόδοξο Πατριαρχείο, φθάνοντας μέχρι τις μέρες μας και υπηρετώντας με αρτιότητα τον αρχικό σκοπό που ήταν η μελοποίηση των εκκλησιαστικών ύμνων.
Η βυζαντινή μουσική διαμορφώθηκε στα χρόνια του βυζαντινής περιόδου, αλλά οι ρίζες της βρίσκονται στην αρχαία Ελλάδα. Ο μέγας φιλόσοφος Πυθαγόρας εφηύρε και ανέπτυξε το οκτάχορδο σύστημα, την πρώτη μουσική κλίμακα, μετά από εντατικούς μαθηματικούς υπολογισμούς. Αλλά, και άλλα σπουδαία ελληνικά ονόματα της αρχαιότητας αναφέρονται σε σχέση πάντα με τη Μουσική, όπως του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, του Πλούταρχου, του Ξενοφώντα, του Ευκλείδη, του Πτολεμαίου, του Αριστόξενου κλπ.
Υπάρχει κάτι κοινό που συνδέει την μουσική της αρχαίας Ελλάδας με τη βυζαντινή μουσική. Έχουν το ίδιο πνεύμα, τον ίδιο στόχο. Ο στόχος είναι να υπηρετήσει η μουσική τον μεγάλο ποιητικό λόγο.
Σκοπός του βυζαντινού μέλους (μελωδίας) δεν είναι αυτό που λέμε πολλές φορές «τέχνη για την τέχνη», αλλά κυρίως να συμβάλλει εις τον λατρευτικό σκοπό.
Έχουμε δηλαδή μία θαυμαστή συνεργασία και ισορροπία μεταξύ του ύμνου και του λόγου από τη μία πλευρά και των μουσικών χαρακτήρων από την άλλη. Οι ύμνοι προσφέρουν το υλικό και το μέλος προσφέρει το κατάλληλο μουσικό ένδυμα. Μέσα από την Οκτώηχο του Ιωάννου Δαμασκηνού επίσημα καθιερώνεται στην εκκλησιαστική μουσική η χρήση των τριών μουσικών γενών, δηλαδή του διατονικού, του εναρμονίου και του χρωματικού της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Η χρήση των ιδιαίτερων συστημάτων της βυζαντινής μουσικής. Η χρήση των οκτώ ήχων με τα ιδιώματά τους. Οι διαφορετικές κλίμακες και οι λεγόμενες φθορές που επιτρέπουν την εναλλαγή των ήχων μέσα σε ένα μέλος, είναι ένα μέρος του πλούσιου εξοπλισμού και οργανωμένου συστήματος που διαθέτει η βυζαντινή μουσική.
Το μέλος ουδέποτε κινείται άσχετα με το περιεχόμενο των ύμνων, αλλά πάντοτε εμπνέεται από αυτό για να επιτευχθεί ο στόχος της υμνωδίας. Γι’ αυτό και ο τονισμός είναι βασικό στοιχείο του βυζαντινού μέλους, ώστε με τον σωστό τονισμό να αποδίδεται όσο γίνεται καλύτερα ο τονισμός του κειμένου και άρα να γίνεται αντιληπτό στους πιστούς της λατρευτικής ακολουθίας το νόημα των ύμνων. Το βυζαντινό μέλος διαθέτει μεγάλη εκφραστικότητα, δημιουργεί κατάνυξη, αναδύει σεμνότητα και ιεροπρέπεια περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μουσικό είδος.
Για την Ορθόδοξη Χριστιανική λατρεία, η περίοδος της Μεγάλης Εβδομάδος και η Ανάσταση, είναι κορυφαία στιγμή της τόνωσης του θρησκευτικού συναισθήματος. Η έννοια του πάθους και της λυτρωτικής Ανάστασης, μέσα από την ελληνική παράδοση παραλληλίζεται με την ανοιξιάτικη ατμόσφαιρα, συμβολικά συσχετίζεται με την επανάσταση απελευθέρωσης από τον Οθωμανικό ζυγό και τέλος, συνδέεται με πλήθος εθίμων και συνηθειών του λαού.
Είναι επόμενο η περίοδος αυτή να είναι μια κορύφωση της μουσικής απόδοσης. Κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα αποκαλύπτεται όλος ο πλούτος της βυζαντινής μουσικής με σημαντικό όγκο έργων, καταπληκτική εναλλαγή των οκτών ήχων, συσσώρευση ιδιαίτερα αριστοτεχνικών και δύσκολων κομματιών-μαθημάτων, με μεγάλη καλλιτεχνική πυκνότητα. Η περίοδος που προηγείται, δηλαδή η περίοδος του Τριωδίου και των Νηστειών είναι για την ορθόδοξη λατρεία περίοδος προετοιμασίας και περισυλλογής για τους πιστούς.
Το ίδιο συμβαίνει και στον τομέα της μουσικής. Μέσα στην περίοδο αυτή κάτι αλλάζει. Νέοι ύμνοι εισέρχονται μέσα στο Τυπικό των ακολουθιών, και ορισμένα μουσικά κομμάτια γίνονται ιδιαίτερα απαιτητικά για τους ψάλτες, όπως στους κατανυκτικούς εσπερινούς των Κυριακών της περιόδου, (προκείμενα, ιδιόμελα των αποστίχων). Στις λειτουργίες των Προηγιασμένων («νῦν αἱ δυνάμεις…) αντί του χερουβικού. («Γεύσασθε καί ἴδετε…») ως κοινωνικόν. Τα ιδιόμελα των αίνων και τα περίτεχνα Δοξαστικά του όρθρου των Κυριακών και άλλα.
Από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου, όπου και αρχίζει το Τριώδιο, το «τῆς μετανοίας ἄνοιξον…» σε ήχο πλάγιο Δ΄ που ακούγεται στον όρθρο, σαλπίζει το ξεκίνημα αυτής της περιόδου που μας προετοιμάζει και μας οδηγεί σιγά-σιγά στην Μεγάλη Εβδομάδα.
Μετά την περίοδο των Νηστειών φθάνουμε στην Κυριακή των Βαΐων. Συνήθως στην Ελλάδα έχουμε προχωρημένη Άνοιξη, σε όλο της το μεγαλείο. Το απόγευμα οι καμπάνες κτυπάνε όχι για τον συνήθη εσπερινό, αλλά για τον όρθρο της επόμενης μέρας, δηλαδή της Μεγάλης Δευτέρας. Κατά τη Μ. Εβδομάδα οι όρθροι των ημερών αποδίδονται κατά το βράδυ της προηγουμένης. Οι ναοί στολίζονται με το πένθιμο μωβ βαθύ χρώμα. Ο ιερέας κρατώντας ένα μικρό λιβανιστήρι με χειρολαβή και μικρά κουδουνάκια – όχι το σύνηθες θορυβώδες λιβανιστήρι – για να είναι ο ήχος του χαμηλός και σεμνός, λιβανίζει διατρέχοντας όλο το μήκος και το πλάτος του ναού. Από τη δυτική πύλη του ναού μπαίνει το τελευταίο φως της ημέρας. Μέσα του διαγράφονται οι σιλουέτες των πιστών που συρρέουν με ύφος σοβαρό και με κατάνυξη και σιγά-σιγά γεμίζουν το χώρο της εκκλησίας.
Τα πάντα είναι έτοιμα για την αρχή αυτής της ιδιαίτερης περιόδου που λέγεται Μ. Εβδομάδα. Το άρωμα του λιβανιού, χαμηλός φωτισμός, χρώματα και χαμηλόφωνη και σεμνή ψαλμωδία. «Ἐκ νυκτός ὀρθίζει τό πνεῦμα μου…» και, τα τρία στη σειρά αλληλούια με ψάλσιμο ιδιαίτερα σοβαρό. Ακολουθεί το «Ἰδοῦ ὁ Νυμφίος ἔρχεται …» σε αργό ειρμολογικό μέλος ακολουθούμενο από δύο σε σύντομο μέλος.
Από τα καθίσματα σε αργό ειρμολογικό και σύντομο σύστημα, τον κανόνα και το γνωστό εξαποστηλάριο «Τόν νυμφώνα σου βλέπω…», τους αίνους και το Δοξαστικό μέχρι τα ιδιόμελα των αποστίχων, πλούτος ηχοχρωμάτων, εκφραστικότητα, αστείρευτη έμπνευση. Το συναξάριο αναφέρει πως εκείνη την ημέρα «μνείαν ποιούμεθα τοῦ Ἰωσήφ τοῦ παγκάλου καί τῆς ὑπό τοῦ Κυρίου καταραθείσης καί ξηρανθείσης συκῆς».
Την επόμενη μέρα, Μ.Δευτέρα απόγευμα, στον όρθρο της Μ.Τρίτης, «μνείαν ποιούμεθα τῶν δέκα παρθένων». Την Μ.Τρίτη το βράδυ ο όρθρος της Τετάρτης είναι αφιερωμένος στην πόρνη που άλειψε με μύρο τον Ιησού.
Το βράδυ της Μ.Τρίτης έχουμε την προσθήκη ενός εξαιρετικού και σπάνιας ομορφιάς και εκφραστικότητας τροπαρίου του Πέτρου του Λαμπαδαρίου σε ποίηση Κασσιανής. Είναι γραμμένο σε ήχο πλάγιο του Δ΄ σε ρυθμό αργό και ύφος μεγαλοπρέπειας και κατάνυξης, στοιχεία που προσφέρει ο ήχος αυτός στα αργά μέλη. Εναλλαγή στα μουσικά γένη και στους ήχους βοηθά στο να εκφραστούν καλύτερα οι διαφορετικές έννοιες και ψυχικές καταστάσεις που πηγάζουν από το ποιητικό κείμενο. Ακούγεται ο δεύτερος Β΄ ήχος και ο πλάγιος Β΄ εισάγοντάς μας στο χρωματικό γένος, καθώς και ο Γ΄ ήχος με τα διαστήματα του εναρμόνιου γένους. Ακούγεται επίσης και ο πλάγιος του Α΄ γυρίζοντάς μας στο διατονικό γένος.
Η ποικιλία, η πλοκή των μουσικών γραμμών, η ιδιαίτερη εκφραστικότητα, η ισορροπία σε αναβάσεις και καταβάσεις, η εναλλαγή των ήχων, καθιστούν αυτό το τροπάριο ένα από τα σπουδαιότερα και πιο αγαπητά έργα της βυζαντινής μουσικής.
Το επόμενο βράδυ της Μ.Τετάρτης, στην απόδοση του όρθρου της Μ.Πέμπτης, εορτάζουμε τη μνήμη του Μυστικού Δείπνου κατά το συναξάριο. Εις τους αίνους αναφέρεται το συνέδριο των Ιουδαίων και η προδοσία του Ιούδα. Το ίδιο θέμα αναφέρεται και στα απόστιχα, μαζί και ο απόηχος του Μυστικού Δείπνου.
Και φθάνουμε στην Μ.Πέμπτη, όπου το απόγευμα και μετά έχουμε την ακολουθία των αγίων και αχράντων παθών του Ιησού Χριστού. Είναι η ημέρα όπου κορυφώνεται αυτό που αποκαλούμε πλούτο και ποικιλία στη βυζαντινή μουσική. Ακούγονται όλοι οι ήχοι. Είναι μια πραγματική πανδαισία. Επικρατεί εναλλαγή ηχοχρωμάτων, όπως εκπληκτική και εμπνευσμένη είναι και η εναλλαγή και η σειρά των στίχων. Κατά τη Μ.Πέμπτη το βράδυ ξετυλίγεται όλο το μεγαλείο της βυζαντινής μουσικής, παράλληλα με τον όγκο και το εκφραστικό βάθος του ποιητικού λόγου που κι αυτό με τη σειρά του εναλλάσσεται με τον λιτό αφηγηματικό και περιεκτικό λόγο των δώδεκα Ευαγγελίων. Είναι μια πραγματική δοκιμασία για τους ψάλτες αλλά και μια αληθινή τέρψη στα αυτιά των πιστών.
Μέχρι το έκτο Ευαγγέλιο, έχουμε μια αριστοτεχνική παράθεση όλων σχεδόν των ήχων σε μια ανεξάντλητη ροή τους από τα αντίφωνα και τα καθίσματα, διακοπτόμενη από τα Ευαγγέλια. Μετά την έξοδο του Εσταυρωμένου, ακούγονται οι μακαρισμοί σε ήχο Δ΄ λέγετον. Μετά το όγδοο Ευαγγέλιο, μεσολαβεί ο κανόνας, το εξαποστηλάριο και ερχόμαστε στους αίνους σε ήχο Γ΄.
Σε αυτό το χρονικό σημείο της ακολουθίας, το άκουσμα του τρίτου ήχου είναι μια πνοή λυτρωτική και ανακουφιστική, βοηθώντας μας να στοχαστούμε. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, πόσα φοβερά και οδυνηρά γεγονότα έχουν συμβεί στην πορεία προς το μαρτύριο, πόση εναλλαγή συναισθημάτων! Πυκνότητα γεγονότων εικόνων και σκέψεων. Μετά το ζωογόνο άκουσμα του Γ΄ ήχου, ακολουθεί το θρηνώδες δοξαστικό σε ήχο πλάγιο Β΄, όπου εμφανίζει τον ίδιο τον Ιησού να απαριθμεί με λύπη τα μέχρι εκείνη τη στιγμή παθήματα που τόσο απάνθρωπα υπέστη. Ένας μεγάλος λυγμός. Μετά το ενδέκατο Ευαγγέλιο, ακολουθούν τα απόστιχα σε ήχο Α΄ και Β΄ και η πλουσιώτατη και κατανυκτικότατη ακολουθία των Παθών, ολοκληρώνεται με το «ἀναβαίνοντός Σου…» και το «Ἤδη βάπτεται κάλαμος…» Ιακώβου του πρωτοψάλτου σε ήχο πλάγιο του τετάρτου με όλες τις δυνατότητες που παρέχει αυτός ο ιδιαίτερα μεγαλοπρεπής ήχος. Μια αριστουργηματική σύνθεση. Η μουσική πληρότητα αυτής της μοναδικής ακολουθίας έχει ολοκληρωθεί.
Την επόμενη Μ.Παρασκευή το πρωί, μετά την ακολουθία των Ωρών τελείται ο Εσπερινός και η Αποκαθήλωση. Μετά το Ευαγγέλιο, στα απόστιχα, το ιδιαίτερα θρηνώδες προσόμοιο «ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου Σέ νεκρόν…» και άλλα τρία παρόμοια και μπροστά στον επιτάφιο το Δοξαστικό «Σέ τόν ἀναβαλλόμενον…» σε ήχο πλάγιο Α΄, σπαρακτικότατο.
Με την Αποκαθήλωση η λύπη κορυφώνεται. Τα πάντα χάνονται. Απέραντος ανθρώπινος πόνος. Οι καμπάνες ηχούν πένθιμα καθ’ όλη τη διάρκεια της μέρας μέχρι το απόγευμα της Μ.Παρασκευής όπου τελείται ο όρθρος του Μ.Σαββάτου. Οι πιστοί έρχονται για την ακολουθία και στη συνέχεια την περιφορά του Επιταφίου. Μετά τα καθίσματα ψάλλεται ο κανόνας «κύματι θαλάσσης…» στον πένθιμο πλάγιο Β΄ ήχο. Μετά την Θ΄ ωδή και αφού οι ιερείς σταθούν μπροστά στον επιτάφιο ψέλνουμε τα εγκώμια σε πλάγιο του Α΄, α΄ και β΄ στάση και, στον Γ΄ ήχο γ΄ στάση. Και αμέσως μετά τα ευλογητάρια, όχι τα συνήθως ψαλλόμενα σύντομα, αλλά τα αργά στιχηραρικά του Θ. Φωκαέως σε ήχο πλάγιο του Α΄, που είναι ιδιαίτερα αγαπητά. Έχουν την υπέροχη γλυκύτητα και μαζί πανηγυρική διάθεση του σημαντικού αυτού ήχου. Ο πλάγιος του Α΄ δημιουργεί συναισθήματα συμπάθειας, μεταμέλειας, οικτιρμού. Μέσα σε στιγμές λύπης και μελαγχολίας, ανοίγει δίοδο πνευματικής γαλήνης και παράγει φως ελπίδας. Είναι ο ήχος του συναισθήματος της χαρμολύπης. Ένα αίσθημα κυρίαρχο το βράδυ της Μ.Παρασκευής.
Μετά το εξαποστειλάριο και τους αίνους, το δοξαστικό «Τήν σήμερον μυστικῶς…» σε πλάγιο Β΄. Δοξολογία στον ίδιο παθητικό ήχο και η έξοδος και περιφορά του επιταφίου. Ανάλογα με τις συνήθειες και τις παραδόσεις του κάθε τόπου, η περιφορά αυτή γίνεται ιδιαίτερα γραφική και ελκυστική.
Για την περιφορά του επιταφίου είναι γραμμένο ένα σημαντικό τροπάριο «τόν ἥλιον κρύψαντα…» από τον Γεώργιο Ακροπολίτη σε ήχο πλάγιο Α΄. Ένα μουσικό έργο εκτενές και απαιτητικό. Απευθύνεται σε έμπειρους και δεξιοτέχνες ψάλτες.
Την επομένη Μ.Σάββατο πρωί, μετά τον εσπερινό, η λειτουργία του Μ.Βασιλείου. Αντί του χερουβικού ψάλλεται σε ήχο πλάγιο του πρώτου το «Σιγησάτω πάσα σάρξ…» του Ιακώβου πρωτοψάλτου. Στο τέλος ακούγεται το κοινωνικό «ἐξηγέρθη…» του Πέτρου Λαμπαδαρίου σε Α΄ ήχο. Είναι η ακολουθία όπου πολλοί πιστοί επιλέγουν για να κοινωνήσουν μη μπορώντας να παραμείνουν και να παρακολουθήσουν την αναστάσιμη μεταμεσονύκτια λειτουργία.
Και να, φθάνει η νύχτα του Μ.Σαββάτου που όλοι συρρέουν στους ναούς για την ακολουθία της Αναστάσεως. Στην αρχή ψάλλεται ο κανόνας της Μ.Παρασκευής «Κύματι θαλάσσης…» το απολυτίκιο «ὅτε κατῆλθες…». Τα φώτα σβύνουν και οι ψάλτες μέσα στο ιερό, μέσα σε κατάνυξη ψάλλουν το επιβλητικό έβδομο εωθινό σε ήχο βαρύ εναρμόνιο «Ἰδοῦ σκοτία…». Κατόπιν, από την λαμπάδα του ιερέα μπροστά στην ωραία πύλη, όλοι ανάβουν τις λαμπάδες τους με το άγιο φως, ακούγοντας το «Δεῦτε λάβετε φῶς…» και ετοιμάζονται να ψάλλουν όλοι μαζί το «Χριστός ἀνέστη…» σε ήχο πλάγιο Α΄ πανηγυρικά.